Giải mã nỗi “ám ảnh” ô nhiễm không khí tại Hà Nội

Theo quy luật khí tượng, vào những tháng cuối năm, khi tốc độ gió giảm mạnh và xuất hiện hiện tượng lặng gió, chất ô nhiễm khó được khuếch tán, khiến chất lượng không khí (CLKK) suy giảm nghiêm trọng. Chia sẻ với Người Đô Thị  về tình trạng ô nhiễm hiện nay, GS-TS Hoàng Xuân Cơ, Trưởng Ban Khoa học công nghệ, Hội Kinh tế Môi trường Việt Nam, nguyên Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu quan trắc và mô hình hóa môi trường (Đại học Khoa học Tự nhiên, Đại học Quốc gia Hà Nội), cho rằng nguyên nhân cốt lõi nằm ở việc chưa có cơ chế quản lý CLKK rõ ràng, thiếu dữ liệu phát thải tin cậy và chưa làm tốt kiểm kê khí thải...

Chất lượng không khí đáng báo động

Ông đánh giá thế nào về chất lượng không khí tại Hà Nội trong thời gian gần đây? Những yếu tố nào đang khiến tình trạng ô nhiễm trở nên nghiêm trọng hơn?

GS-TS Hoàng Xuân Cơ, Trưởng Ban Khoa học công nghệ, Hội Kinh tế Môi trường Việt Nam.

GS-TS. Hoàng Xuân Cơ, Trưởng Ban Khoa học công nghệ, Hội Kinh tế Môi trường Việt Nam: Trong những ngày vừa qua, bất cứ người dân nào ở Hà Nội cũng đều có thể cảm nhận CLKK bị ô nhiễm nghiêm trọng khi cả thành phố mịt mù trong khói bụi. Trước tình trạng này, thành phố thậm chí đã phải đưa ra khuyến cáo người dân hạn chế ra đường, trường học điều chỉnh giờ vào lớp để tránh ảnh hưởng lớn đến sức khỏe.

Có thể thấy, từ tháng 11.2023 đến nay, nhiều khu vực ở Hà Nội và một số tỉnh miền Bắc thường xuyên chìm trong bầu không khí trắng đục, mịt mù của sương và khói bụi. Dữ liệu quan trắc cho thấy, CLKK Hà Nội đo được trên các ứng dụng quan trắc liên tục xuất hiện chỉ số AQI cao với các màu da cam (CLKK kém), đỏ (CLKK xấu), thậm chí là tím (CLKK ở mức rất xấu) và nâu (CLKK nguy hại).

Đáng nói, ở một số thời điểm, Hà Nội còn bị xếp là một trong những thành phố ô nhiễm nhất thế giới theo chỉ số AQI.

Hà Nội nhiều ngày nay mù mịt từ sáng tới đêm vì ô nhiễm không khí kéo dài. Ảnh: Công Hùng

Trên thực tế, hệ thống quan trắc có chất lượng cao, các trạm quan trắc tự động, cố định và liên tục của Hà Nội nói riêng còn tương đối ít, đồng thời phân bố không đều. Điều này khiến cho việc xác định được vùng ô nhiễm, mức ô nhiễm, thời gian ô nhiễm, của chúng ta còn gặp nhiều hạn chế, kéo theo đó là các tác động của tình trạng ô nhiễm chúng ta cũng chưa thực sự nắm rõ.

CLKK một số nơi đã bị ô nhiễm, chủ yếu là ô nhiễm bụi mịn PM 2,5. Tuy nhiên, cần phải hiểu rằng CLKKK thay đổi rất nhanh theo thời gian và cũng không đồng nhất theo không gian. Nếu nói về tình trạng ô nhiễm không khí ở Hà Nội, nội đô ô nhiễm vậy ngoại thành có ô nhiễm không? Ô nhiễm ở mức độ nào, diễn biến, phân bố ra sao? Chúng ta chưa có đầy đủ số liệu để đánh giá rõ ràng.

Tuy chưa có đầy đủ số liệu để đánh giá rõ ràng, nhưng ô nhiễm bụi mịn vẫn tiếp tục là vấn đề nổi cộm, đáng lo ngại tại Hà Nội cũng như các đô thị lớn. Theo Báo cáo Hiện trạng môi trường Quốc gia năm 2023, tại Hà Nội, Thành phố Hồ Chí Minh và một số đô thị phát triển công nghiệp, giá trị trung bình năm của thông số bụi PM 2,5 ở các trạm quan trắc tự động, liên tục ghi nhận vượt ngưỡng của QCVN 05:2013/BTNMT từ 2 đến 3 lần.

Trong nhiều năm qua, Hà Nội đã triển khai một số chính sách như di dời cơ sở ô nhiễm, nâng chuẩn khí thải, phát triển giao thông công cộng… Theo ông, những biện pháp này mang lại kết quả ra sao và còn những hạn chế gì trong quản lý chất lượng không khí?

Ngay từ năm 2001, Việt Nam đã cấm lưu thông, tiêu thụ các sản phẩm xăng pha chì trên thị trường dưới mọi hình thức, trong khi cùng thời điểm đó, các nước trong khu vực vẫn chưa thể thực hiện quy định này. Tại Hà Nội, chúng ta cũng đã triển khai di dời các cơ sở gây ô nhiễm ra khỏi khu vực đông dân cư, có thể kể đến như tổ hợp “Cao – Xà – Lá” trước đây.

Những tổ hợp sản xuất gây ô nhiễm như Cao – Xà – Lá đã được triển khai di dời khỏi khu vực đông dân cư, nhưng lại thế chỗ bằng những dự án xây dựng mới quy mô lớn. Ảnh: CTV

Ngoài ra, chúng ta cũng có quy định không cho phép xây dựng nhà máy phát thải nhiều chất ô nhiễm không khí, như nhà máy điện hay nhà máy xi măng, ở xung quanh các thành phố lớn. Đồng thời, có quy định chất lượng xe lưu hành với các tiêu chuẩn ngày một cao. Hệ thống giao thông công cộng của Việt Nam cũng đang được đẩy mạnh xây dựng, dần tiệm cận với các tiêu chuẩn quốc tế. Nhìn chung, những chính sách ấy đã tạo ra được tác động rất lớn đến công tác quản lý CLKK.

Tuy nhiên, một số vấn đề cốt lõi của công tác quản lý CLKK hiện vẫn chưa đáp ứng được yêu cầu của thực tiễn. Việt Nam chưa có cơ chế hay cơ quan phụ trách quản lý CLKK rõ ràng. Công tác quản lý CLKK cũng chưa được đầu tư nhiều và còn gặp rất nhiều trở ngại trong việc tiếp cận nguồn ngân sách, một phần do quá trình nghiệm thu, đánh giá hiệu quả dự án tương đối khó khăn.

Giải pháp căn cơ cho bài toán ô nhiễm không khí

Trong bối cảnh ô nhiễm ngày càng phức tạp, theo ông công tác kiểm kê khí thải có vai trò ra sao?

Trên thực tế, CLKK phụ thuộc vào nhiều yếu tố. Thứ nhất, là lượng các chất thải ra từ các hoạt động của con người. Thứ hai, là các chất ô nhiễm thứ cấp do quá trình khí quyển tạo ra, lan truyền theo dòng không khí, hay còn gọi là khuyếch tán rối. Đơn cử như, chất ozon mặt đất được tạo ra từ quá trình quang hoá, hay bụi PM 2,5 thứ cấp hình thành trong một số điều kiện thời tiết nhất định.

Để đánh giá CLKK tại một đô thị, một địa phương, việc mở rộng nghiên cứu CLKK của các tỉnh, thành phố lân cận, thậm chí từ nước ngoài là vô cùng cần thiết.

Hệ thống quan trắc của Trung tâm Quan trắc Môi trường miền Bắc ghi nhận CLKK ở Hà Nội ở mức rất xấu. Ảnh: CEM

Có thể thấy, ngay từ việc xác định nguồn ô nhiễm không khí đã rất khó khăn, vậy nên song song với đó chúng ta cần phải có hệ thống quản lý và các giải pháp xử lý phù hợp nhằm giảm thiểu ô nhiễm. Điều quan trọng nhất là chúng ta phải làm công tác kiểm kê khí thải, qua đó trả lời được hai câu hỏi: Nguồn phát thải từ đâu? Mức độ phát thải là bao nhiêu?

“Sau cùng, nhìn lại cá nhân từng người trong chúng ta phải luôn nhận thức được rằng mình dù là nạn nhân, nhưng cũng chính là thủ phạm gây ra tình trạng ô nhiễm, suy giảm chất lượng môi trường không khí.

Rõ ràng công tác kiểm kê khí thải chính là tiền đề để chúng ta triển khai xây dựng được cơ sở dữ liệu phát thải với số liệu cập nhật liên tục. Từ đó, hệ quản trị cơ sở dữ liệu sẽ cho phép những dữ liệu ấy được lưu trữ, xử lý và được sử dụng khi cần thiết, đặc biệt là cho hoạt động đánh giá và nghiên cứu khoa học.

Trong lĩnh vực môi trường, nhiều thuật ngữ có thể rất quen thuộc, ai cũng có thể đã từng nghe qua, nhưng nội hàm sau đó không phải ai cũng có thể nắm bắt được. Kiểm kê khí thải nghe thì có thể rất dễ, nhưng những bước đi để tiến hành đòi hỏi phải có một hệ thống, một kế hoạch rất cặn kẽ.

Theo ông, đâu là những giải pháp căn cơ mà Hà Nội và các đô thị lớn cần triển khai để cải thiện chất lượng không khí trong trung và dài hạn?

Ô nhiễm môi trường không khí, đặc biệt là ô nhiễm do bụi mịn, đang trở thành một trong những mối đe dọa lớn đối với sức khoẻ người dân. Để giải quyết bài toán này, thành phố Hà Nội cần thực hiện bốn giải pháp trọng tâm nhằm cải thiện chất lượng môi trường không khí.

Một là, xây dựng chiến lược rõ ràng trong công tác quản lý CLKK, đề ra được mục tiêu cụ thể và kế hoạch nhằm đạt được mục tiêu. Bên cạnh đó, là thiết lập cơ chế hệ thống quản lý CLKK với trách nhiệm của các đơn vị cụ thể. Hai là, tăng cường nguồn lực đầu tư cho quản lý CLKK. Ba là, đẩy mạnh đào tạo nguồn nhân lực chuyên môn cao, có khả năng tiếp cận và xử lý số liệu thu thập được về môi trường không khí.

Một giải pháp nữa không kém phần quan trọng chính là thúc đẩy công tác nghiên cứu khoa học trong lĩnh vực này.

Ô nhiễm không khí do bụi mịn PM2.5 khiến mỗi người dân Hà Nội chịu tổn hại sức khỏe tương đương việc hút thụ động hai điếu thuốc lá mỗi ngày. Ảnh tư liệu: TTXVN

Đây có thể xem là những giải pháp căn cơ để cải thiện tình trạng ô nhiễm tại hầu hết các đô thị lớn và các đô thị phát triển công nghiệp hiện nay, chứ không chỉ riêng đối với thành phố Hà Nội. Một khi bám sát và thực hiện hiệu quả những hướng đi này, chúng ta không chỉ nâng cao được chất lượng môi trường không khí, đồng thời xây dựng một nền kinh tế xanh, giảm được các tác động xấu đến môi trường.

Một số ý kiến cho rằng chuyển đổi năng lượng là một trong những giải pháp quan trọng để giảm phát thải khí nhà kính. Ông nhận định sao về quan điểm này?

Tôi hoàn toàn đồng tình với góc nhìn ấy. Chuyển đổi năng lượng, xu thế chung của toàn cầu, cũng nên được nhắc tới trong câu chuyện này. Chuyển đổi năng lượng lượng từ việc sử dụng nhiên liệu hoá thạch sang năng lượng tái tạo là giải pháp hiệu quả trong việc giảm phát thải khí nhà kính, đồng thời giúp cải thiện CLKK. So với các nước trong khu vực Đông Nam Á, chúng ta có lợi thế tốt trong tiến trình chuyển đổi năng lượng.

Chuyển đổi năng lượng, sử dụng các phương tiện “sạch” và thân thiện với môi trường là một trong những giải pháp tiên quyết nên cân nhắc. Ảnh:  Lan Chi

Tuy nhiên, tồn tại song song với đó là một vài khó khăn mà chúng đang gặp phải trong tiến trình chuyển đổi, khi những nguồn năng lượng này thường thay đổi theo thời gian và chịu tác động của ngoại cảnh. Năng lượng mặt trời thì sẽ phải phụ thuộc vào bức xạ mặt trời, có ngày nắng ngày mưa, năng lượng gió thì có lúc gió mạnh có lúc gió yếu.

Chính vì vậy, nguồn năng lượng này không hoàn toàn đảm bảo được tính ổn định và giá thành sản xuất điện từ năng lượng tái tạo còn tương đối cao. Dù vậy, tôi tin rằng chúng ta hoàn toàn có thể vượt qua những thách thức trên, từng bước chuyển đổi sử dụng năng lượng tái tạo một cách bền vững.

Ngọc Phạm thực hiện