Bảo tồn hay không bảo tồn?

Khi công chúng và chính quyền quan tâm hơn về vấn đề bảo tồn, xã hội đã đến lúc nên thảo luận về ý nghĩa của bảo tồn và sự tham gia của các thành phần khác nhau trong vấn đề này.

Ứng xử với công trình kiến trúc cũ

Chính sách bảo tồn không thể áp dụng rộng rãi. Khi bàn về vấn đề này, một đàn anh trong lĩnh vực quy hoạch nhận định khá thú vị: nếu có người muốn bảo tồn tất cả nhà ở, công trình xây dựng hiện nay để 100 năm sau trở thành những công trình cổ thì phản ứng tự nhiên của tất cả chúng ta sẽ là không thể chấp nhận. Đó là vì chúng ta nhận ra có một sự đánh đổi lớn về nhu cầu phát triển, ngân sách quốc gia và cả sự hoài nghi về giá trị và ý nghĩa được lưu giữ trong việc bảo tồn.

Tôi cho rằng không phải cứ cái gì cũ cũ một chút thì đương nhiên phải được gìn giữ và được mặc nhiên khoác lên cái áo mỹ miều của cái đẹp, của lịch sử và văn hoá. Lịch sử có thể được ghi lại bằng nhiều cách khác nhau, và văn hoá hay đời sống tinh thần còn bao gồm những giá trị đương đại và yếu tố phi vật thể. Do đó, không phải vì thành phố New York của nước Mỹ ít có công trình lịch sử hàng trăm năm như thành phố Cambridge nước Anh mà thị dân New York có cuộc sống tinh thần thua kém người Cambridge. Con người và những câu chuyện được kể cùng những giá trị lưu giữ là sợi dây liên kết lịch sử đô thị và những công trình xưa cũ. Do đó những công trình tồn tại chỉ vì nó cũ xưa mà con người không biết gì về nó, không có câu chuyện về nó, không còn xúc cảm về nó thì không nhất thiết phải bảo tồn.

Phản ứng tự nhiên của tất cả chúng ta khi nghe ai đó muốn bảo tồn 100% công trình nhà ở hiện tại cho 100 năm sau cũng nêu lên một vấn đề rất quan trọng - đó là sự đánh đổi. Đánh đổi giữa nhu cầu phát triển và bảo tồn, giữa sự hy sinh đất nông nghiệp hay hy sinh công trình cũ để xây dựng một công trình mới, giữa sự hy sinh không gian đô thị làm công viên hay hy sinh một công trình cũ cho việc xây dựng chung cư... Sự hy sinh nào là xứng đáng? Liệu chúng ta có nên xây một công trình mới lấp đầy đất trống ở Thủ Thiêm, thay vì đập bỏ những công trình cũ và xây công trình mới trong trung tâm quận 1?

Do đó, việc bảo tồn tất cả, hay không bảo tồn công trình nào đều không phải là những lựa chọn tốt. Có những công trình cũ cần đập bỏ, và ngược lại có công trình ít cũ hơn nhưng cần được bảo tồn. Thái độ chần chừ trong việc bảo tồn cũng đồng nghĩa với không bảo tồn vì nhu cầu phát triển và sự tàn phá của khí hậu và thời gian sẽ không bao giờ chần chừ. Thái độ ứng xử duy nhất nên có đối với các công trình cũ là thực hiện việc đánh giá và phân loại chúng. Từ đó, chính quyền có thể xây dựng chính sách bảo tồn phù hợp. Đồng thời trong quá trình xây dựng chính sách thì chính quyền cần phải xét đến những vấn đề quan trọng như nhu cầu phát triển, ngân sách, sự tham gia của người dân. Việc ban hành chính sách tác động đến cuộc sống của người dân cần phải có sự tham gia của họ. Thậm chí, công chúng có quyền bỏ phiếu lựa chọn phương án với đầy đủ thông tin thật rõ ràng, minh bạch.

Ứng xử với công trình có giá trị lịch sử cần bảo tồn

Việc thành lập một hội đồng đánh giá các biệt thự để quyết định biệt thự nào được bảo tồn là cần thiết để cho phép xã hội sử dụng tài nguyên đất đai, tiền bạc, cơ hội phát triển một cách khôn ngoan nhất. Và với các công trình hoặc một khu vực có giá trị lịch sử nhất định mà hội đồng này đánh giá cần được bảo tồn, thì phương pháp và chính sách thực hiện bảo tồn sẽ là vấn đề không kém quan trọng. Việt Nam có “thuận lợi” là quốc gia đi rất chậm và sau khá nhiều nước trên thế giới và trong khu vực Đông Nam Á về vấn đề bảo tồn công trình lịch sử. “Thuận lợi” này cho phép các nhà chuyên môn và hoạch định chính sách có thể tham khảo các phương pháp và chính sách đã được sử dụng và biết được mức độ hiệu quả và thành công của chúng. Tại Malaysia, một nghiên cứu thực hiện năm 1992-1993 cho thấy họ có 39.000 công trình có giá trị cần bảo tồn. Kinh nghiệm có được từ số lượng đáng nể các công trình này sẽ giúp Việt Nam không nhỏ trong việc xây dựng cơ sở đánh giá, tiêu chí, và các chính sách cụ thể trong bảo tồn. Quốc gia khác trong khu vực mà chúng ta dễ dàng tiếp cận tài liệu liên quan như Singapore đã mất 20 năm để có được thành tích bảo tồn 6.560 công trình thành công từ khi họ bắt đầu làm việc này vào những năm 1980.

Hiệu sách cổ Delamain, mở cửa từ năm 1700 trên phố Saint-Honoré, nằm ở một vị trí tuyệt đẹp của Paris - Ảnh: D.A.T

Thực tế áp dụng từ nhiều quốc gia cho thấy chỉ có hai loại phương pháp bảo tồn mà chính quyền áp dụng. Áp dụng vào trường hợp các biệt thự có giá trị lịch sử cần bảo tồn, chính quyền có thể mua lại các biệt thự và sử dụng nó theo công năng hợp lý để vừa bảo tồn vừa không gây lãng phí. Phương pháp khác là duy trì sở hữu tư nhân hoặc chuyển quyền sử dụng cho tư nhân đi kèm với cây gậy và củ cà rốt là chính sách quy hoạch hoặc kinh tế hoặc kết hợp cả hai. Chính sách quy hoạch khuyến khích người dân tự bảo tồn thông qua các quy định như cho phép đậu xe ôtô trước nhà, cho phép bảo tồn mặt tiền hoặc một phần nào đó của ngôi nhà và được ưu tiên xây dựng và cải tạo phần khác. Chính sách kinh tế khuyến khích người dân bảo tồn hoặc đầu tư vào công trình bảo tồn thông qua biện pháp cắt giảm thuế kinh doanh, thuế chuyển nhượng, hoặc lệ phí xây dựng. Có lẽ đa số quốc gia chọn phương pháp duy trì hoặc chuyển quyền sử dụng phần lớn công trình lịch sử sang cho tư nhân để bảo tồn ngân sách quốc gia và cũng để khuyến khích dòng vốn tư nhân. Do đó, dù chính quyền thành phố áp dụng phương pháp nào thì việc quản lý và đưa ra chính sách cũng đương nhiên phải tuân thủ các yêu cầu về tính minh bạch và giám sát để chống lại vấn nạn tham nhũng và thu vén cá nhân, mới có thể khuyến khích bảo tồn lành mạnh và lâu dài. Các thành công của Singapore hay Malaysia trong lĩnh vực này hoàn toàn có thể giúp Việt Nam rất nhiều chứ không cần vay mượn thêm bài học từ châu Âu hay Bắc Mỹ.

Thiếu thông tin và minh bạch: đất sống của cực đoan

Trong thời gian gần đây, hàng loạt công trình và dự án liên quan đến quy hoạch đô thị của thành phố gây ồn ào trong dư luận. Từ việc đốn hạ một số cây xanh lâu năm, di dời tượng đài danh nhân, đến đánh giá phân loại biệt thự để quyết định bảo tồn hay tháo dỡ. Thái độ của một số đông công chúng được thể hiện trên truyền thông xã hội cũng như trên báo chí thường được chia làm hai nhóm: ủng hộ chính sách hoặc phản đối mạnh mẽ. Một quan điểm khá phổ biến trong nhóm phản đối mạnh mẽ là phải bảo vệ và giữ gìn tất cả những gì đang tồn tại mà không nhắc gì đến chi phí hay những tác động có thể có. Sự tồn tại của quan điểm khá phổ biến và có lẽ cực đoan này có nguyên nhân chủ yếu từ sự thiếu thông tin và thiếu sự minh bạch cần thiết trong việc ra chính sách. Do thiếu sự tham gia từ đầu của người dân và trong một số trường hợp hoàn toàn thiếu thông tin, các quan điểm phản đối đưa ra mang đầy sự ngờ vực về dụng ý hoặc năng lực hoặc cả dụng ý lẫn năng lực của người làm chính sách. Do đó, trong quá trình thực hiện nghiên cứu đánh giá và đề xuất chính sách, các cơ quan tham mưu và chính quyền thành phố phải thực sự cung cấp thông tin chi tiết và tỏ sự cầu thị lắng nghe tiếng nói của người dân.

TS Nguyễn Lưu Bảo Đoan

_____________________

Tiến sĩ ngành quy hoạch và thiết kế vùng và đô thị (đại học Maryland, Hoa Kỳ); thạc sĩ ngành hành chính công (đại học Indiana, Hoa Kỳ). Giảng viên chương trình Giáo dục tổng quát - Trưởng phòng Hợp tác quốc tế, đại học Hoa Sen.