Cần bản lĩnh nhạc trưởng

Tình trạng ngập lụt ở TPHCM đã bắt đầu xuất hiện từ cuối những năm 1990 và ngày càng diễn biến phức tạp, đặc biệt ở các khu vực đang đô thị hóa mạnh như Bình Chánh, Thủ Đức, quận 7 và 12... Việc đô thị hóa đã không được phát triển đồng bộ với hệ thống thoát nước, trong lúc đó vũ lượng mưa trận đã ngày càng có xu thế gia tăng rõ nét.
Nguyên nhân gây ngập úng ở khu vực TP.HCM do thủy triều, mưa, xả lũ từ các hồ chứa thượng lưu và những hoạt động phát triển thiếu quy hoạch của thành phố nói riêng và toàn lưu vực nói chung. Đấy là chưa kể do yếu kém trong quản lý gây ra các trường hợp vỡ bờ bao.

Do thiên tai lẫn nhân tai

Tình trạng này những ngày qua trở nên trầm trọng do mưa lớn kéo dài lại trùng khớp với thời gian triều cường và đỉnh triều cao. Hiện tượng mưa cục bộ cường suất lớn (mưa dông nhiệt) xuất hiện nhiều hơn và dịch chuyển tâm mưa. Mưa do ảnh hưởng bão còn cộng thêm yếu tố nước dâng do bão. Mưa thiết kế cho cống cấp ba là xảy ra năm lần trong 100 năm, cống cấp hai là ba lần trong 100 năm có thể đều đã bị vượt trong các trận mưa vừa rồi. Kết quả quan trắc ngập nhiều năm cho thấy rằng hệ thống cống chưa được nâng cấp chỉ có thể chịu đựng được các trận mưa có vũ lượng <30 mm. Trong khi đó, giá trị vũ lượng 100mm, 115mm và 130mm đang có chu kỳ lặp lại lần lượt vào khoảng một năm, hai năm và ba năm.

Tác động của thủy triều đến mức độ ngập của TP.HCM ngày càng nghiêm trọng. Mực nước tĩnh chưa phải là quan trọng so với tính biến động của mực nước, nhất là xảy ra trong lúc triều cường. Thủy triều ở đây thuộc dạng bán nhật triều, mỗi ngày có hai lần đỉnh và hai chân triều khác nhau. Hàng tháng có thời kỳ triều cường. Ngoài ra, còn có chu kỳ triều nhiều năm. Theo số liệu quan trắc tại trạm Phú An từ năm 1980-2007, mực nước triều cao nhất là 1,49m. Nhưng năm 2002, mực nước triều đã tăng lên mốc lịch sử 1,62m tức là tăng cao hơn 13cm chỉ trong năm năm và có nguy cơ tiếp tục vượt mốc lịch sử nói trên. Có ý kiến cho rằng cần xem xét yếu tố biến đổi khí hậu ảnh hưởng đến dao động của mực nước thủy triều.

Bênh cạnh đó, còn có một số nguyên nhân chủ quan khác. Kênh Tân Hóa-Lò Gốm bình thường đã bị lấn chiếm, bồi lấp bởi rác, trong khi dẫn dòng cải tạo thi công, người ta còn làm theo quy trình ngược: cải tạo cống cấp 4 trước, rồi đến cống cấp 2 và 3, rồi mới đến kênh. Mỗi khâu thực hiện đều gây ngập úng dưới nguồn. Kênh này vốn đã không đủ khả năng thoát nước, bây giờ lại bị chặn dòng để cải tạo kênh, lại đón nhận lượng nước cao hơn trước kia do cống đã được cải tạo, thì không thể nào ngăn chặn được lũ lụt. Đáng lẽ ra phải làm theo quy trình ngược lại: cải tạo kênh trước nhất từ hạ nguồn đi lên, rồi cống cấp 2, 3, rồi mới đến cống cấp 4. Trước mắt chỉ còn cách khắc phục hậu quả bằng việc đẩy nhanh tiến độ khai thông kênh. Ngoài ra, phải kiểm tra lại một số cửa van ngăn triều bị hỏng hoặc không đóng do lơ là trong vận hành.

Những thảo luận, do dự

Một cách căn bản, cần hoàn thiện quy hoạch tiêu thoát nước thải và nước mưa (còn gọi là JICA hay quy hoạch 752). Quy hoạch này quan tâm trước hết là việc nâng cấp các hệ thống cống ngầm tiêu thoát nước mưa cho khoảng 600 km2 vùng trung tâm thành phố, nhưng chưa quan tâm đến tác động của thủy triều.

Quy hoạch của bộ Nông nghiệp và phát triển nông thôn đề xuất (còn gọi là quy hoạch 1547) không hề phủ nhận quy hoạch 752 mà chỉ là chọn ra mục tiêu chính là giải quyết tác động thủy triều. Những người xây dựng quy hoạch này cho rằng tác động của thủy triều đối với TPHCM là rất đáng kể vì hầu hết đất ở TPHCM đều thấp hơn +1,5m. Tác động này sẽ gia tăng với quá trình nước biển dâng. Quy hoạch 1547 cũng nhắm tới giải quyết vấn đề trong trung hạn và dài hạn (tới cuối thế kỷ 21) vì cho rằng để thực hiện xây dựng các công trình cần thời gian 15-20 năm, vào thời điểm đó thành phố sẽ phải đối diện với vấn đề ngập nghiêm trọng hơn, và cần có công cụ để chống ngập chứ không phải mới bắt đầu tiến hành xây dựng. Quy hoạch 1547 không giới hạn địa giới TP.HCM mà mở rộng vùng bảo vệ xuống Cần Giuộc, Cần Đước vì Long An cũng dựa vào trục vận tải biển Xoài Rạp đã nạo vét đợt 1 để phát triển khu công nghiệp cảng (nối tiếp với Hiệp Phước của TP.HCM). Khu vực Long An đất thấp, nhiều sông rạch sẽ là chỗ điều tiết tạm thời nước mưa trong khi chờ triều rút để thoát nước ra biển. Kiểm soát thủy triều để chống ngập do triều cường (trước mắt) và triều cường cộng với nước biển dâng (tương lai) là hết sức cần thiết và cần được triển khai sớm.

Công tác nghiên cứu khoa học vẫn cần được tiếp tục để có cơ sở khoa học cho việc kết nối vận hành hệ thống một cách tổng thể và khoa học nhất, bao gồm cả việc nâng cao khả năng dự báo mưa trận trong phạm vi thành phố trước một vài giờ của ngành khí tượng.

Hiện nay, còn nhiều ý kiến khác nhau vế chống ngập TP.HCM, trong đó có ý kiến thấy rằng các phần thi công xong của quy hoạch 752 cho thấy hiệu quả thoát mưa rất tốt nhưng lại ngần ngại đầu tư lớn cho một chiến lược dài hạn. Cũng có những ý kiến lo ngại việc bảo vệ thái quá do tương lai còn nhiều bất định không lường trước. Chính phủ Hà Lan đã tài trợ không hoàn lại 1,5 triệu Euro thuê tư vấn Hà Lan nghiên cứu, họ đề xuất phương án thu hẹp vùng bảo vệ thuộc địa giới TP.HCM.

Bản lĩnh nhạc trưởng

Vấn đề hiện nay thuộc về bản lĩnh của người ra quyết định, tức là vai trò của “nhạc trưởng” cần phải:

Thứ nhất, khẳng định quy hoạch phát triển TP.HCM trong vòng 50 năm tới. Các vùng đất thấp, chủ yếu ở Nam Sài Gòn, có nên phát triển đô thị hay điều chỉnh quy hoạch sang các vùng cao như Thủ Đức, Hóc Môn, Củ Chi? Đây là câu hỏi quan trọng nhất để quyết định lựa chọn chiến lược chống ngập hay sống thích nghi?

Thứ hai, trong trường hợp lựa chọn phát triển cả các vùng đất thấp thì TP.HCM phải lựa chọn chiến lược nào để chống ngập lụt cho trung hạn và dài hạn. Từ đây mới có câu trả lời cho câu hỏi có phải kiểm soát triều trên diện rộng hay chỉ cục bộ. Nhiều người hiện nay cứ cho rằng xây dựng các cửa ngăn triều ngay tại cửa xả cũng đủ chống ngập do triều. Giải pháp này chỉ có tác dụng trong ngắn hạn nhưng khi mực nước ngoài sông cao thì tiêu thoát của các hệ thống cống ngầm sẽ bị suy giảm nhanh chóng.

Thứ ba, việc lựa chọn một chiến lược cần kinh phí và thời gian, cho nên cần hoạch định một lộ trình hợp lý để sao cho các đầu tư từng bước phát huy hiệu quả.

Hiện nay, Ngân hàng thế giới (WB) đang quan tâm và tài trợ một khoản không hoàn lại chừng 200 ngàn đô la để mời đội Tư vấn quốc tế vào giúp thành phố đánh giá lựa chọn chiến lược và xác định lộ trình đầu tư. Tuy nhiên, chúng ta có thể thấy rằng bản lĩnh ra quyết định của TP.HCM và Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn là yếu tố đặc biệt quan trọng. Trong khi các ý kiến tư vấn khác nhau, mỗi người chỉ có thể nêu ra những quan điểm của riêng mình.  

 Tiến sĩ Tô Văn Trường, nguyên viện trưởng viện Khoa học thủy lợi miền Nam