Kỵ mã độc hành trên cao nguyên đá

Nét đẹp của đồng Tam Giác Mạch

Tôi gặp Lê Hải Yến lần đầu vào đêm cuối năm 2012 dương lịch. Hồi đó, vẻ đẹp rực rỡ mùa tam giác mạch của Đồng Văn như nàng công chúa trong rừng vừa bừng thức dậy nhờ bước chân khám phá của các phượt thủ diễn đàn Phuot.vn qua chương trình “Thương nhớ Đồng Văn” năm trước. Dịch vụ du lịch ở Đồng Văn thời đó còn nhỏ lẻ nên chỉ có hơn 100 phượt thủ hội về dự lễ hội “Trở lại Đồng Văn” mà các nhà trọ, khách sạn từ Quảng Bạ lên đến Đồng Văn đều cháy phòng, một số em lên trễ đành phải co ro qua đêm đông lạnh trong nhà lồng chợ cũ.

Bếp lửa thắng cố ấm đêm chợ cổ

Nhà lồng chợ Đồng Văn do người Pháp xây trên 100 năm lúc ấy vắng đến hoang vu không một bóng người. Nhưng giữa bóng đêm lạnh lẽo bỗng có ánh lửa bập bùng và tiếng sáo Mèo ngân nga trong vắt như mật ngọt hút người ta tụ về. Hóa ra bếp lửa ấm ấy là nồi Thắng Cố (món đặc sản vùng cao Cực Bắc) của Lê Hải Yến, tiếng sáo Mèo là của Ngô Thế Ngọc, cô gái ngồi chào mời Thắng Cố là Trần Thế Linh, vợ Yến. Tất cả các em đều là diễn viên của đội văn nghệ thuộc Trung tâm văn hóa Đồng Văn, những hạt nhân của chương trình văn nghệ “Đêm trăng phố cổ” tổ chức vào đêm rằm mỗi tháng như là đặc sản văn hóa phục vụ du khách.

Nồi thắng cố đêm cuối năm 2012 trong chợ cổ Đồng Văn

Cái cách buôn bán của các em thật hồn hậu dễ thương. Không cần nói đến giá cả, cứ bày món ăn ra đĩa mời khách dùng thử. Không chỉ mời ăn, còn mời cả rượu. Bao nhiêu chén đĩa được lôi ra hết, không đủ mỗi người một cái thì chuyền tay nhau. Câu chuyện cứ giòn tan như tiếng lửa nổ tung tóe. Trong đêm lạnh, Thắng Cố bốc khói nghi ngút, thơm lừng, tạo ra vị ngọt từ đầu lưỡi sâu đến tận đáy lòng người khách. Men rượu ấm đậm tình người. Quả tình, cách làm của các em không phải để kiếm tiền mà thật sự chuyển đến du khách tình nồng nàn, hương vị độc đáo của không gian văn hóa vùng cao.

Trong chương trình văn nghệ “Đêm trăng phố cổ”

Ngày hôm sau, tại chợ phiên, tôi lại gặp Yến, Linh với nồi thắng cố miễn phí phục vụ đồng bào theo đặt hàng của ban quản trị diễn đàn Phuot.vn. Buổi sáng Đồng Văn lạnh buốt mà hai em đều mướt mồ hôi, thoăn thoắt chuẩn bị đồ ăn, quanh đấy đồng bào sắp hàng chờ, người nối người. Các em nhận ra tôi người khách mới quen, tươi cười làm dấu chào và ưu ái dúi cho một dĩa thắng cố. Đêm ấy, tôi lại gặp các em trong hóa thân khác, rực rỡ sắc màu y phục thổ cẩm và thanh thoát những điệu múa dân tộc. Chỉ là đi chơi, không có ý định viết bài nên tôi không mang theo máy tính xách tay nhưng cảm xúc dâng lên trong tôi cuồn cuộn không dồn nén được. Vừa về đến thị xã Hà Giang, tôi bắt xe ôm tìm tiệm internet, thuê máy viết bài gởi về tòa soạn cho kịp số báo hôm sau, mặc cho nhà xe Hà Giang – Hà Nội gọi điện thúc bách lên xe. Bài “Người trẻ giữ hồn phố cổ”  còn lưu lại ở đây.

Kỵ sĩ độc hành về không gian cổ

Năm 2015, trở lại Đồng Văn đúng vào mùa Tam Giác Mạch. Đồng Văn đã thay đổi khá nhiều. Phố cổ còn đó nhưng nhà lồng chợ đã thay ngói mới. Hàng quán mọc lên san sát, ghế nhựa ghế mây, nhạc từ các loa điện tử vang dội ầm ầm tức ngực. Trong bộn bề ấy, tôi ngơ ngẩn tiếc khoảng không ấm cúng của nồi thắng cố. Tôi hỏi thăm và gọi điện hú họa cho Yến, bất ngờ em nhận ra và vẫn với giọng sôi nổi ấm tình. Em mời tôi đến nhà như mời gọi người thân thiết.

Một góc phố cổ Đồng Văn còn sót lại

Nhà Yến nằm trên trục đường chính vào Đồng Văn, nhỏ nhắn xinh xinh và thú vị là trên tường nhà treo lủng lẳng đủ cả bộ dụng cụ săn bắn, gieo trồng của đồng bào dân tộc. Trang trọng nhất là nắp nồi thắng cố đan bằng mây của ngày nào. Bất ngờ hơn nữa, Yến đã chuẩn bị đãi tôi nồi cháo ấu tẩu, một đặc sản khác của Hà Giang. Vừa múc sớt cháo cho tôi, Yến vừa giải thích cái tinh túy của món ăn này không chỉ ở nguyên vật liệu là từ nếp nương, heo cắp nách, rau rừng, ấu tẩu mà cả từ cách ăn. Phải bắt đầu từ ấu tẩu để vị đắng của nó thấm qua đầu lưỡi và tôn lên vị ngọt cho các nguyên liệu khác. Càng nói chuyện tôi càng bất ngờ nhận ra kiến thức, cảm nhận của Yến về núi rừng, tập quán của người dân tộc như dầy hơn số tuổi và năm tháng em sống ở đây. Nói đến dân tộc H’Mông, Yến nhắc đến lịch sử phát triển và tàn lụi lâu đời của họ từ bên kia dãy Thập Đại Vạn Sơn.

Chợ Cổ Đồng Văn được thay ngói mới và hiện đại hóa với hàng quán san sát

Nhắc đến lễ hội hoa Tam Giác Mạch do tỉnh nhà tổ chức khá hoành tráng để quảng bá cho du lịch, Yến bùi ngùi hạ giọng cho biết là các nhà làm kế hoạch chỉ biết du lịch mà không biết nông lịch. Người ta ấn định ngày xuống giống cho phù hợp lễ hội vui chơi mà không chú ý đến lịch thời tiết, khí hậu phù hợp của loại cây cho từng vùng đất. Với người dân tộc ở Hà Giang, Tam Giác Mạch không trồng làm cảnh mà là vụ lương thực thứ ba sau lúa và ngô. Nó không thể tốt trong mọi điều kiện thời tiết và không thể trồng đồng loạt trên mọi nương mà tùy theo độ ẩm độ cao của từng vùng. Khiên cưỡng về thời gian mùa vụ, chắc chắn sẽ ảnh hưởng đến năng suất và “nồi cơm” của đồng bào.

Nhận xét của Yến làm tôi nhớ đến lễ hội Hoa Anh Đào của người Nhật. Đó là lễ hội quốc gia nhưng thời gian và thẩm quyền công bố không phải do nhà nước mà từ Ban Tổ chức lễ hội - cũng chính là cơ quan dự báo thời tiết. Dù khoa học phát triển đến như vậy nhưng người Nhật không áp đặt thiên nhiên theo ý muốn của mình mà phải thuận theo ý thiên nhiên.

Lối vào cà phê quán cà phê Cực Bắc

Khi tôi nhắc cảm giác thất vọng trước sự xô bồ buôn bán trong chợ cổ Đồng Văn, Yến thở dài chỉ ra thêm nhiều điều đáng tiếc. Người ta đã bỏ ra hàng tỉ đồng làm mới mái ngói khu chợ dù nó chẳng tội tình gì. Người ta cũng bỏ ra hàng tỉ đồng để phá vỡ, xây mới những ngôi nhà cổ trên trăm năm và gọi đó là bảo tồn di tích. Những dấu vết cổ kính đang dần bị xóa đi bởi các dự án bảo tồn kiểu này. Một công trình nổi tiếng là khu “Nhà của Pao” sau khi được quay phim biến thành điểm đến du lịch đã bị bảo tồn xây mới một nửa khu nhà…

Nét đẹp Đồng Văn

Nhắc đến nồi thắng cố, mắt Yến như sáng lên khát vọng, ước mơ làm sống dậy không gian ngày ấy. Em cũng chỉ ra cho tôi thấy mô hình của quán cà phê Phố Cổ là điểm sáng le lói của cung cách bảo tồn văn hóa đúng hướng. Ngôi nhà hai tầng vách đất, sàn gỗ được duy tu, bảo quản đúng phong cách cổ. Khách vào quán phải để dép giày dưới chân cầu thang. Đèn, âm thanh luôn giữ ở mức lung linh êm dịu. Rất tiếc mô hình như vậy quá ít và không ai nâng đỡ. Ngược lại những dự án đầu tư lớn lao như xây dựng làng văn hóa dân tộc thực chất chỉ là đầu tư một ít vào đường xá vật chất để thu phí rồi bỏ mặc. Người dân tộc trong làng buộc phải “vòi” tiền du khách để làm mẫu chụp hình hay mặc những bộ quần áo đẹp. Điều đáng sợ là với cung cách phát triển thiển cận ấy, phố cổ Đồng Văn rồi cũng sẽ như Sa Pa biến dạng méo mó xô bồ...

Hỗ trợ bà con dân tộc làm du lịch homestay

Trong giọng nói nghèn nghẹn và trong ánh mắt u uất của Yến như âm ỉ quyết tâm, khát vọng làm điều gì đó. Yến khoe với tôi một chú ngựa con đang nuôi ở sau nhà như một niềm tự hào dù nó không làm ra chút lợi lạc nào, dù Yến không phải là đại gia để chơi thú cưng loại khủng hay là vua Mèo để cưỡi ngựa thể hiện vương quyền. Tôi hiểu, Yến muốn lưu giữ hình ảnh, sinh hoạt hào hùng của cao nguyên đá một thời lịch sử.

Yến (ngoài cùng bên phải) và Yasushi Ogura (ngoài cùng bên trái), những người tâm huyết giữ gìn văn hóa Đồng Văn đang trong cơ sở homestay ở Lũng Cú.

Một năm qua, nhờ thông tin facebook, tôi vỡ ra Yến đã từng bước làm được điều mong muốn: xây dựng mô hình du lịch homestay cho đồng bào dân tộc. Em đã đầu tư hỗ trợ vốn cho các hộ người dân tộc chăn nuôi có thêm thu nhập. Giúp đỡ, huấn luyện họ sửa sang nhà cửa bảo đảm các yếu tố vệ sinh, tiện nghi tối thiểu và vẫn giữ được không gian sinh hoạt đặc trưng của gia đình để đón khách. Em chia sẻ với họ quan niệm của mình là đón khách không chỉ thu tiền mà là giới thiệu với khách cảnh đẹp, cách sống tốt của dân mình.

Nông cụ và vật dụng truyền thống của người dân tộc

Em bảo họ: “Mình không có tiền đi ra nước ngoài nhưng chính những người khách sẽ giới thiệu mình ra cộng đồng thế giới”. Đến nay, Yến đã xây dựng được 10 cơ sở homestay của đồng bào ba dân tộc Dao, H’Mông... rải rác từ Quảng Bạ đến Đồng Văn. Chi phí ở trọ mỗi đêm chỉ 70.000 đồng (khoảng 3USD)/khách, nếu thêm suất ăn hai buổi sáng chiều chỉ có 200.000 đồng. Nếu gia đình có sinh hoạt nương rẫy và khách có nhu cầu tham gia thì đều miễn phí. Tất cả khoản thu này chủ homestay hưởng trọn, Yến chỉ thu tiền công hướng dẫn tham quan, thuyết minh.

Yến và chú ngựa độc nhất trên thị trấn Đồng Văn

May mắn thay, Yến không cô độc. Một thanh niên đồng chí hướng, giỏi ngoại ngữ, từ miền Trung đã ra Đồng Văn hợp tác với Yến để giao tiếp, phiên dịch với khách nước ngoài. Đặc biệt, anh Yasushi Ogura một người Nhật yêu mến Đồng Văn thường xuyên sống ở đây, cũng chia sẻ hỗ trợ Yến thực hiện mô hình này. Anh cũng mở quán cà phê Cực Bắc ở Lũng Cú. Yến đã lập công ty Du Lịch Cao Nguyên Đá Hà Giang - CND Travel và tạo trang Facebook cùng địa chỉ này để giới thiệu với khách gần xa.

Lê Hải Yến quả là kỵ mã độc hành trên Cao Nguyên Đá. Hy vọng là sẽ còn đi xa. Điều thú vị cuối cùng là khi viết xong bài, chuyển cho Yến đọc để rà soát thông tin thì biết ra em cùng anh Ogura trong bản Lô Lô Chải xã Lũng Cú, đi thăm, và kiểm tra hoạt động homestay, chiều họ quay lại Đồng Văn và vào bản Thiên Hương. Cả hai vẫn đang say sưa miệt mài hổ trợ các hộ đồng bào dân tộc. Qua điện thoại Ogura đã chia sẻ mong ước của anh bằng giọng nói tiếng Việt lơ lớ: “Đồng Văn đang phát triển nhưng với cách phát triển như thế thì văn hóa truyền thống đang dần mai một. Công việc của chúng tôi là hổ trợ đồng bào dân tộc làm du lịch và giữ cho văn hóa không mai một!”.

Lê Hải Yến nói lên mong muốn của mình, là “trước hết phải giúp cho người dân không còn phải lo lắng về cái ăn cái mặc để họ hồn nhiên đón và giao tiếp với khách bằng tấm lòng nồng hậu của mình".

Anh Kiệt