Nhìn lại thế giới qua 100 giao điểm của thời gian

Khi hiện vật kể chuyện

Từ trước đến nay có rất nhiều cách tiếp cận lịch sử, từ đại sử, lược sử cho đến vi lịch sử, nhưng có thể nói để tái hiện nó qua các hiện vật là một quá trình không mấy dễ dàng. Đây tuy là mục đích mà các bảo tàng thường được lập ra, nhưng với hiện trạng thiếu hướng dẫn để hiểu đúng, hiểu đủ và khai thác được câu chuyện mà bản thân hiện vật muốn kể... đã khiến cho việc tiếp cận của khán giả đại chúng gặp nhiều khó khăn. Nhận thấy điều đó, Lịch sử thế giới qua 100 hiện vật chính là cách mà MacGregor cùng các cộng sự tiến hành thực hiện để đưa đến cho độc giả nhiều kiến thức mới mẻ.

Nguyên giám đốc bảo tàng Anh Neil MacGregor. Ảnh: Gazette Drouot

Trong tác phẩm này, mỗi một hiện vật dù toàn vẹn như lọ hạt tiêu Hoxne tìm thấy ở đảo Anh, bức tượng Tara đến từ Sri Lanka… hay không nguyên mảnh như bức tranh tường của một callipse thế kỷ thứ 9… đều ẩn chứa những câu chuyện riêng, chờ đợi những nhà chuyên môn như Neil MacGregor lên tiếng.

Để tạo nên sức hấp dẫn cho việc giải mã, tác giả cũng mời rất nhiều những người quan sát là các học giả, giới chuyên môn, nhà khoa học, người làm văn hóa… ít nhiều liên qua đến hiện vật để cung cấp những góc nhìn khác từ sự tương đồng của nghề nghiệp hay nền văn hóa, giúp ta hiểu sâu sắc hơn về một khía cạnh khác của những gì còn lại này.

Chẳng hạn với các hiện vật đến từ châu Phi lưu lạc sang Anh, còn ai lên tiếng tốt hơn nhà văn đoạt giải Nobel Văn chương Wole Soyinka – người cũng chịu chung số phận với các hiện vật ấy? Hay với chiếc ghế nặng tính nghệ thuật được tạo thành từ các loại vũ khí ở Mozambique, thì ai sẽ sẵn sàng hơn Kofi Annan – cựu tổng thư ký Liên Hiệp Quốc – người suốt nhiều thập kỷ đã quan sát, theo dõi và kêu gọi hòa bình trên thế giới này… Chính những góc độ được các tác giả liệt kê giúp cho hiện vật bỗng dưng hiện diện ở nhiều khía cạnh, qua đó soi rọi những ánh sáng mới, những hiểu biết mới về một giai đoạn nào đó trong lịch sử thế giới.

Lọ hạt tiêu được tìm thấy ở Hoxne, Anh nhiều khả năng của một gia đình La Mã giàu có được chôn dưới đất như một kho báu khi đế chế La Mã suy vong.

Như MacGregor lý giải, 100 hiện vật trong cuốn sách này được chọn đều được chọn lựa từ nhiều bộ sưu tập khác nhau do Bảo tàng Anh sở hữu và được nhóm lại mỗi chương 5 thứ để phản ánh nên một câu chuyện chung của cùng một thời hay một đề tài. Theo chiều thời gian, cuốn sách bắt đầu từ những ngày đầu con người biết chế tạo công cụ bằng đá, sống hòa hợp cùng thiên nhiên… để đến với thời kỳ khởi nguồn của khoa học, văn chương… sau đó là những bước đầu hình thành nên các đế quốc, khi đức tin bắt đầu thâm nhập… và cuối cùng là bước vào kỷ nguyên của sản xuất hàng loạt, của nền kinh tế toàn cầu.

Ở mỗi nhóm chủ đề, tác giả lựa chọn hiện vật từ rất nhiều nơi, góp phần giúp tác phẩm thoát khỏi điểm yếu “lấy châu Âu làm trung tâm”, từ đó mang đến một công trình có sự đa dạng, phong phú. Vì vậy ở cuốn sách này, nhiều nền văn hóa ở châu Phi, châu Mỹ hoặc thậm chí là châu Úc đã được tái hiện, dẫu chúng không quá phổ biến hoặc có được sức ảnh hưởng với nhiều sử gia phương Tây.

Chiếc đai đấu bóng lễ nghi vẫn còn để lại nhiều bí ẩn về công dụng. Ảnh: British Museum

Chọn lựa kể lại lịch sử qua các hiện vật, MacGregor cũng đã tránh được một thiếu sót khác của lịch sử thành văn đó là kẻ thắng viết nên lịch sử, và những gì của phe bại trận đều bị xem nhẹ hoặc là lãng quên. Trong tác phẩm này, ta không chỉ được nghe những sự kiện đã làm đảo chiều diễn tiến nhân loại, mà còn cho thấy một góc nhìn khác là sự công bằng, khi dẫu thắng trận hay là bại trận thì nền văn hóa của họ vẫn được tôn vinh. Đó cũng chính là lý do vì sao mà không ít lần tác giả đề cập đến nền văn hóa Inca, Maya… giàu tính tâm linh của châu Mỹ, hay cuộc xung đột ở vùng rìa Ai Cập – Sudan liên tục trở đi trở lại…

Có thể nói các hiện vật này đã tự tạo nên thứ ngôn ngữ riêng mà quyền lực của phía thắng trận không thể đàn áp. Dẫu vậy, bởi khoảng lùi lịch sử và sự kết nối ngay từ rất sớm của nhân loại này mà không phải món đồ nào cũng có thể được lý giải hay biện giải một cách rõ ràng, dẫn đến những gì có thể lần ra chỉ là phỏng đoán.

Bìa sách Lịch sử thế giới qua 100 hiện vật. Ảnh: Omega+

Cuộc tái tạo đầy chất thơ

Do đó không chỉ đến từ nền tảng là các hiểu biết liên ngành thông qua các khẳng định khoa học của các bộ môn như khảo cổ học, nhân học, khoa học kỹ thuật… mà cảm nhận cá nhân của MacGregor cũng là một nhân tố chính tạo nên sức hút cho tác phẩm này. Bằng kinh nghiệm của nhiều thập kỷ làm việc trong các phòng trưng bày và viện bảo tàng mà các hiện vật không được xem xét một cách riêng lẻ, thay vào đó chúng có được sự kết nối cũng như phản chiếu, dự đoán tương lai từ Đông sang tây, từ cổ chí kim… Đây là sợi chỉ xuyên suốt, dẫn dắt người đọc đi theo tiến trình lịch sử dẫu được thể hiện qua từng hiện mật mà vẫn có được sợi dây xuyên suốt, thuận tiện theo dõi.

Bởi lẽ không phải hiện vật nào cũng hoàn thiện hay được giải mã trong thời đại này. Chẳng hạn như đai đấu bóng lễ nghi được phát hiện ở Mexico có niên đại khoảng năm 100 đến năm 500 mà cho đến nay người ta vẫn chưa biết được ý nghĩa của nó. Theo MacGregor, với việc được làm bằng đá, có nhiều hình tượng truyền thống và nặng đến 40 kg, nó gần như chắc chắn không thể được dùng cho việc thi đấu ở môn thể thao gần giống bóng đá sau này.

Khi nghiên cứu kỹ các họa tiết được khắc trên đó, ông đưa ra quan điểm đây là hiện vật thường được sử dụng mang hơi hướng lễ nghi hơn là thực dụng, cũng giống với những món đồ thường được tìm thấy ở châu Mỹ, như tẩu hình rái cá Bắc Mỹ hay phù điêu về nghi thức trích máu hoàng gia Maya…

Ngai vua bằng vũ khí vừa phê phán hiện trạng chiến tranh ở Mozambique, nhưng cũng là cách để bình thường hóa nó trong ngày hiện tại. Ảnh: Wikimedia

Tương tự như thế, ở những chương gần như mơ hồ về mặt lịch sử, MacGregor đã cho ta thấy những liên tưởng của ông không chỉ hợp lý mà còn hấp dẫn. Ông nhìn món đồ không chỉ để cố tìm hiểu mục đích, cấu tạo hay công dụng của nó, mà còn đồng thời là nhìn thấy cả một lịch sử ẩn hiện đằng sau, đại diện cho nền văn hóa hay một thời đoạn, từ đó liên hệ đến ngày hiện tại. Điều này gợi nhắc đến Bộ sưu tập cát của Italo Calvino, khi nhà văn – học giả người Ý cũng đã tìm thấy những liên tưởng nên thơ trong một loạt những cuộc trưng bày hay chuyến viễn du mà ông thực hiện trên khắp thế giới.

Ở tác phẩm này, tác giả cũng đã làm được điều đó, giúp đây không chỉ là một diễn trình của lịch sử mà cũng còn là những góc nhìn mới và bài học lịch sử vẫn còn giá trị. Chẳng hạn MacGregor nhận ra có nhiều đồ vật mang theo sứ mệnh phản ánh những bước chuyển giao giữa hai thời đoạn. Ví như chiếc đĩa cách mạng Nga vừa tượng trưng cho chế độ mới của những người vô sản, nhưng với việc sản xuất hoàn hảo, nó cũng đồng thời là ẩn dụ cho nền tư bản với buôn bán, giao thương và chiếm đoạt. Hay bức tranh Sóng lừng của Hokusai tuy đến từ một nước Nhật thời bế quan tỏa cảng, nhưng MacGregor cũng cho ta biết ngay từ bản chất nó cũng chứa đựng tính chất quốc tế, bởi chất liệu giấy cũng như màu sắc mà nó tạo ra không thể đến từ nội quốc…

Theo MacGregor, Sóng lừng vẫn chứa nhiều chất liệu ngoại quốc như màu vẽ, chất giấy... mặc do đây là thời kỳ Nhật Bản bế quan tỏa cảng. Ảnh: British Museum

Không chỉ nhìn thấy quá khứ, trong tác phẩm này, MacGregor còn cảnh báo đến ngày hiện tại trong việc thực viện khảo cổ trái phép, biến đổi khí hậu cũng như tạo dựng huyền thoại quá mức làm ảnh hưởng đến ý nghĩa hiện vật…

Có thể nói qua những nút giao của lịch sử, các đồ vật còn lại và bất biến này là cách thức tương đối thú vị để ta nhìn lại, thấu hiểu, ngẫm nghĩ cũng như rút ra bài học quan trọng cho ngày hiện tại. Với Lịch sử thế giới qua 100 hiện vật, ta càng thêm hiểu lịch sử qua đi cũng là cơ hội để cho con người học hỏi, sửa sai và tiến đến một tương lai tốt đẹp hơn.

Minh Anh