Những ánh mắt ngơ ngác thời TPP

Ánh mắt ấy, ngang tàng và hoang vu. Chỉ có thể so sánh nó với những ngọn núi thiêng của xứ sở. Chỉ có thể so sánh nó với những cánh rừng già. Chỉ có thể so sánh nó với sự miệt mài của khe, suối, dòng sông luôn làm việc, chảy mãi, êm ái và quyết liệt, chứ không phẳng lì như sông đồng bằng chỉ làm việc theo mùa, khi bị tác động bởi thời tiết. Ánh mắt ấy chứa những yêu thương tinh khiết và thiện lành căn bản mà loài người từng có.

Tôi đã nhìn họ, người Brâu, Giẻ Triêng, Rơ Mâm, Sê Đăng, Bahnar, J’rai, Ê Đê, M’Nông, K’ho, Siêng, Mạ, Lạch, Chu ru... Từ những khe suối sâu trong rừng, giữa rẫy nương, trên núi, dưới làng, trong mùa lễ hội ở vùng sâu, ở những phố cao nguyên... Ánh mắt ấy, ngày đô hội hân hoan chung nhất vẫn ngơ ngác. Người ta đưa máy ảnh chụp, máy quay phim sát mặt vẫn ngơ ngác. Chụp, quay xong, người ta về lại đồng bằng, Sài Gòn, Hà Nội, nó vẫn ngơ ngác. Ở bon, làng, quê xứ của mình họ ngơ ngác. Bất chợt xuất hiện ở Làng văn hóa các dân tộc Việt Nam ở Đồng Mô, sân khấu ở thủ đô Hà Nội... cũng ngơ ngác. Cái ngơ ngác mang đi khắp nơi theo sự di chuyển của mình. Sự ngơ ngác sừng sững thời thế giới phẳng, WTO, AEC, và TPP.

Ánh mắt phụ nữ Châu Mạ. Ảnh Nguyễn Thành Trung

Cho tôi được gọi họ là “bạn”. Thuộc nhân chủng Indonésien nên đã cho bạn được như thế. Bạn nói ngôn ngữ Malaiyo-polynesien, và Môn - Khơ me. Tổ tiên xa xăm của bạn là dân hải đảo, là người sơn nguyên. Da nâu, mặt vuông, tóc dày và quăn, môi không mỏng, lông mày rậm, ánh mắt hai mí thì mênh mông. Bạn là cư dân của thảo mộc, thuần nông, hồn hậu như cây cỏ, nên ánh mắt nó như lá, như hoa, như nước trong khe, như con nai nơi thung lũng. Bạn thuần nông, không có nền thương mại, nên không biết mánh mung, thủ thuật, và nói thách với đồng loại. Không có tí tẹo hơi hám, bóng dáng nào văn hóa Hoa lục phương Bắc trên quê hương bạn, trong người bạn.

Trên đất nước Việt Nam thân thương này bạn vô nhiễm hoàn toàn trước văn hóa Trung Hoa. Nghĩa là bạn không phải học thói nham hiểm từ lý trí sâu cay, tiểu xảo, mưu lược, thủ đoạn, thù dai - “quân tử trả thù mười năm chưa muộn”, chiến lược, trị vì, chăn dắt. Trong cuộc đời của bạn không có “Thiên tử”, và bạn không là “thần dân”, con dân. Bạn không có chuyện “Tại gia tòng phụ, xuất giá tòng phu, phu tử tòng tử”. Nếu chồng chết sớm, bạn an nhiên có tiếp bạn đời để chia sẻ buồn vui, lao lực và sinh lạc thuận theo tự nhiên. Bạn nhân bản khi để phụ nữ làm chủ nhân gia đình và con mang họ mẹ. Bạn thuần khiết trong triết lý sống hướng vào thiên nhiên. Những người xung quanh bạn là cộng sinh yêu thương; rừng núi là của chung, từ con cá dưới nước, con chim trên trời, hay áng mây bay ngang mái nhà rông. Tất cả bình đẳng trong vũ trụ này.

Đấng tối cao chỉ có thể là thiên nhiên, và hết thảy phải ý thức kiêng nể và bảo vệ cây cối, muôn loài xung quanh, đề cao giá trị của trời đất, tính thiện, lành. Cái cao cả đó bạn gọi là Yàng. Bạn chan hòa với thiên nhiên, và lấy niềm tin giữa con người với con người làm mục đích sống. Bạn sống tung hoành và từ tốn an trú giữa tự nhiên. Quê hương bạn là rừng, cơm áo bạn là rừng, bạn học bài học cuộc sống từ rừng, thở hơi thở của rừng. Điểm tựa của xác thân và tâm hồn bạn là rừng, nên văn hóa, lề thói, tri thức của bạn từ rừng. Bạn chỉ thấy mình là mình khi ở bên rừng. Nghĩa là bạn hấp thụ rừng và trao đổi chất hằng ngày với rừng. Con người ngày càng lý trí hóa, toan tính và điên cuồng, thì bạn vẫn cứ an nhiên.

Ánh mắt thiếu niên Mạ. Ảnh Nguyễn Thành Trung

Cái chất hải đảo xa xưa hôn phối với cái thâm sâu của đại ngàn sơn nguyên không biết có phải là căn nguyên của ánh mắt ấy. Bạn nhớ về đại dương bàng bạc qua các sử thi của bạn. Bạn ghê sợ ai phá cây phá núi, dời rừng, và nói dối. Bạn sống nhân ái đến mức ai phạm trọng tội thì buộc bỏ làng đi khỏi cộng đồng, chứ bạn không ném đá, bỏ tù hay xử chết, loại khỏi cõi người. Bạn mang hồn cốt biển và hồn cốt rừng. Ánh mắt của bạn nhìn thẳm vào đại ngàn, và mang nỗi nhớ thê thiết về biển mù xa trong ký ức.

* * *

Ánh mắt bạn thách thức khoa học và tâm hồn.

Condominas - nhà dân tộc học nổi tiếng người Pháp - đã từ chối Paris hoa lệ để sống mấy chục năm trong bon làng vì sự huyền ảo của bạn. Jean Boulbet cũng vậy. Còn Jacques Dournes đã từ bổn phận một nhà truyền giáo của Vatican đã tự nhiên bị bạn “đồng hóa”, để rồi từ bỏ cả đạo của mình để bênh vực, nghiên cứu về bạn. Nguyễn Đổng Chi và Nguyễn Kinh Chi, rồi Nguyễn Bạt Tụy, Nguyên Ngọc, Đoàn Huy Giao, Nguyễn Quang Tuệ (các nhà dân tộc học, ngôn ngữ, nghệ sĩ người Kinh) ngất ngây trong nền văn hóa sơn nguyên của bạn đến trọn đời thì bạn vẫn không biết sức quyến rũ mình. Người ta đổ xô đi khai thác “ánh mắt” của bạn để chụp ảnh, triển lãm, giật giải thưởng, và làm bao nhiêu thứ nghệ thuật khác, cho thấy ánh mắt của bạn là “báu vật” của loài người. Họ đi tìm những cái họ không đạt được, hoặc đã mất. Jean Boulbet đến giữa thế kỷ trước còn cho rằng xứ của bạn là xứ sở của thần linh kia mà.

Ánh mắt bạn đang nhắc loài người về những thứ cao quý mà loài người đã mất.

Cô gái K’ho ở Di Linh, Lâm Đồng một mình đi bắt cá suối. Ảnh Nguyễn Hàng Tình

Nhưng nhiều lúc bạn chối bỏ những giá trị của mình. Nghĩa địa của bạn giờ đầy thánh giá, và ngày càng vắng tượng nhà mồ. Mới ngày nào người chết đi bạn coi rằng người ấy là hạnh phúc, được hòa vào với rừng, trở lại rừng; đùng một ngày bạn muốn người chết cũng “trường tồn”: xây mộ kiên cố và đi viếng muôn năm. Bạn đang “đi lên” hay “đi xuống”; đang khước từ hay bị đưa đẩy; đang hòa nhập hay hòa tan, tôi không rõ.

Tôi sợ một ngày nào đó, ánh mắt bạn không còn trong vắt, thánh thiện, ngơ ngác như thế nữa. Chính bạn nào biết điều đó. Vì con người bạn, lối sống, lề thói, tâm hồn của bạn hình thành trên nền tảng cây cỏ, thuận theo không gian sống, trời đất, không có dự liệu và “kịch bản”. Không ai đi đến từng thành viên của bạn để ghi nhận rằng lúc này đây bạn đang sống rất hân hoan hay đang buồn. Sự sống động huyền ảo của nền văn hóa thảo mộc kia đang tồn tại, làm giàu có cho vốn liếng xã hội, văn hóa nước nhà.

Nhưng có một điều tôi biết chắc, là dù bạn đang vui hay buồn thì ánh mắt ấy vẫn còn ngơ ngác.

Nguyễn Hàng Tình

 (Bài viết đăng trên Tạp chí Người Đô Thị số 48, phát hành ngày 29.4)