Nuôi muỗi để chống bệnh sốt xuất huyết

Cho đến nay khu dân cư trên đảo Trí Nguyên - một đảo du lịch nổi tiếng nằm trong vịnh Nha Trang (Khánh Hoà) là nơi duy nhất ở Việt Nam và là một trong chín địa điểm của thế giới được lựa chon để thực hiện dự án quốc tế nhằm “đánh giá khả năng thay thế của quần thể muỗi aedes aegypti mang tác nhân sinh học wolbachia”. Dự án do viện Vệ sinh dịch tễ trung ương phối hợp với viện Pasteur Nha Trang và sở Y tế tỉnh Khánh Hoà thực hiện. Dự án quốc tế này đã được tiến hành từ năm 2005, hiện đã có bảy quốc gia tham gia, gồm Úc, Braxin, Indonesia, Trung Quốc, Colombia, Singapore và Việt Nam.

Trứng muỗi… đi máy bay

Trên chuyến đò ra đảo Trí Nguyên, khi nghe hỏi chuyện về “dự án muỗi” kể trên, nhiều người dân sống trên đảo đều gọi loài muỗi mà dự án đã nuôi, thả trong nhà và khu dân cư của họ là “muỗi mới”. Theo các nhà khoa học, loài “muỗi mới” này thực ra cũng chính là muỗi vằn có tên aedes aegypti nhưng được truyền cho mang vi khuẩn wolbachia. Đây là vi khuẩn giống như một loài “thiên địch” có khả năng ức chế vi khuẩn dengue trong cơ thể muỗi gây bệnh sốt xuất huyết cho người. Còn muỗi vằn aedes aegypti tự nhiên là loài vật trung gian chính mang vi khuẩn dengue, nên khi chích người thì làm lây truyền vi khuẩn dengue, gây bệnh sốt xuất huyết.

Theo báo cáo của TS. Trần Như Dương – phó viện trưởng viện Vệ sinh dịch tễ trung ương, kể từ năm 2006, các nhà khoa học của viện đã nghiên cứu truyền cho muỗi aedes aegypti mang vi khuẩn wolbachia. Tiếp đến, họ chọn lọc các muỗi cái và muỗi đực mang wolbachia để nuôi và cho giao phối đẻ ra trứng muỗi cũng mang vi khuẩn vừa nêu. Trứng muỗi mang vi khuẩn wolbachia sinh sản tại viện ở Hà Nội lại được chọn lọc, chuyển vào Khánh Hoà cho viện Pasteur Nha Trang.

Sau khi vượt qua gần cả ngàn cây số trên trời lẫn dưới đất bằng ôtô, máy bay, taxi… tựa như “du khách VIP”, tại viện Pasteur Nha Trang, trứng muỗi lại được tiếp tục chăm sóc, dưỡng nuôi cho nở thành lăng quăng. Lăng quăng mang vi khuẩn wolbachia lại được kiểm tra, phân chia theo số lượng quy định, đặt vào cốc nhựa để tiếp tục hành trình cùng các nhân viên của viện Pasteur Nha Trang theo đò vượt biển, đưa đến đặt tại các nhà dân trên đảo Trí Nguyên.

Cuộc chiến…đồng hóa muỗi

Để chuẩn bị cho muỗi mang wolbachia “chào đời”, phát tán, sinh sôi trên đảo Trí Nguyên, theo báo cáo của TS. Trần Như Dương, kể từ tháng 10.2012 đến tháng 3.2013, dự án đã thực hiện rất nhiều công việc chuẩn bị bài bản. Trước tiên là tham khảo ý kiến của các cư dân trên đảo, và đã có 820 hộ/821 hộ ở đảo đồng thuận, cam kết tham gia thực hiện dự án này.
Tất cả những người dân ở khóm Trí Nguyên mà chúng tôi đã gặp trên đảo đều cho biết muỗi mới không gây sốt xuất huyết nhưng lì hơn và cắn đau hơn muỗi cũ… Cụ Lương Thị Huệ, 70 tuổi ở xóm Bãi Sau và anh Nguyễn Đức Hùng (tức Thành, 46 tuổi) ở Bãi Miễu, đều kể: “Mở quạt vù vù vậy mà giống muỗi mới này vẫn cứ nhào vô chích”. Quan sát cốc đựng lăng quăng của dự án được treo tại nhà vợ chồng anh Thành - chị Nguyễn Thị Trợ thì thấy những con lăng quăng chưa kịp “hoá muỗi” có vẻ rất mập, ngắn hơn, vằn vện đậm đen hơn và búng rất khoẻ trong cốc.

Theo TS. Trần Như Dương, trước khi chuẩn bị thả lăng quăng mang vi khuẩn wolbachia trên đảo Trí Nguyên, liên tục trong vòng ba tháng, kể từ đầu tháng 1.2013, các nhân viên và 60 cộng tác viên cũng là cư dân ở đảo đã đến từng nhà mỗi tuần hai lần để làm sạch lăng quăng của muỗi tự nhiên. Kết quả kiểm tra vào cuối tháng 3.2013 ước tính đã làm giảm được khoảng 70 - 80% muỗi vằn tự nhiên trên đảo. Tiếp đến, liên tục trong suốt 23 tuần, kể từ tháng 4.2013, mỗi tuần dự án thả tổng cộng khoảng 16.000 lăng quăng mang vi khuẩn wolbachia tại các nhóm nhà dân trên đảo. “Muỗi mới” nở từ những lăng quăng này đều mang vi khuẩn wolbachia và sẽ lao vào “cuộc chiến… đồng hoá”, để xâm chiếm, thay thế cho muỗi vằn tự nhiên mang vi khuẩn dengue trên đảo gây sốt xuất huyết xưa nay. Theo kiểm tra, xét nghiệm của dự án, sau 14 tuần đặt lăng quăng mới, hơn 80% số muỗi được bẫy bắt trên đảo Trí Nguyên đều mang vi khuẩn wolbachia.

Phương án dự phòng

TS.BS Bùi Trọng Chiến, viện trưởng viện Pasteur Nha Trang cho biết, việc lựa chọn để triển khai dự án nhằm bài trừ sốt xuất huyết kể trên tại khu dân cư trên đảo du lịch Trí Nguyên đã được các cơ quan liên quan xem xét rất kỹ. Đó là một đảo nằm tách biệt với đất liền, có quần thể muỗi aedes cao quanh năm. Số hộ gia đình và cư dân trên đảo tương đối ít, phù hợp với quy mô của dự án và có những điều kiện thuận tiện cho quá trình triển khai.

Theo báo cáo của viện Vệ sinh dịch tễ trung ương, các chuyên gia độc lập về y học, sinh học, sinh thái học và y tế công cộng của Việt Nam đã tiến hành đánh giá tác động không mong muốn của dự án. Kết quả “có 46/48 nguy cơ được đặt ra theo giả thuyết đều ở mức gần như không có khả năng xảy ra và có thể bỏ qua. Còn hai nguy cơ về khả năng truyền vi khuẩn wolbachia sang người và động vật thì được đánh giá ở mức vô cùng thấp”. Kết quả thực nghiệm phóng thả muỗi aedes aegypti mang wolbachia từ năm 2011 tại hai khu dân cư ở một thành phố thuộc bang Queenland (Úc) cho thấy vi khuẩn wolbachia không truyền sang người cũng như không truyền ngang sang các động vật ăn muỗi, bọ gậy. Tuy vậy, để đảm bảo an toàn tuyệt đối khi triển khai tại đảo Trí Nguyên, dự án này còn thực hiện kiểm tra, giám sát chặt chẽ về hai “khả năng” vừa nêu qua các xét nghiệm máu đối với cư dân trên đảo và cả với các mẫu cá, thạch sùng thu thập tại đảo này.

Trong trường hợp xuất hiện các nguy cơ và các vấn đề không tiên lượng trước, dự án sẽ tiêu diệt nhanh và triệt để quần thể muỗi và bọ gậy trên đảo Trí Nguyên. 

P. An Định