Thế lưỡng nan của hạt gạo

Điểm lại QĐ 6139. Có lẽ một trong những bất cập bị phê phán nhiều nhất từ văn bản này là “Tiêu chí, điều kiện để được duy trì Giấy chứng nhận (xuất khẩu)”.

Cụ thể, thương nhân phải đạt thành tích xuất khẩu tối thiểu 10.000 tấn gạo/năm. Kỳ hạn xét thành tích xuất khẩu để thu hồi Giấy chứng nhận là hai năm liên tiếp sản lượng xuất khẩu không đạt 10.000 tấn/năm. Trong kỳ hạn xét thành tích, thương nhân không xuất khẩu gạo trong 12 tháng liên tục hoặc trong hai năm liên tiếp không đạt tổng thành tích xuất khẩu tối thiểu 20.000 tấn gạo cũng sẽ bị thu hồi Giấy chứng nhận. Ấn định chỉ tiêu làm khó doanh nghiệp.

Tháng 3.2016, lô hàng gạo xuất khẩu của Công ty TNHH Cỏ May lần đầu cập cảng Singapore thông qua một công ty con được Cỏ May thành lập tại đảo quốc này từ năm 2013. Tức là tự xuất bán cho chính mình. Giải thích lộ trình theo đường vòng, đại diện Công ty cho biết chiến lược của Cỏ May là tập trung vào thị trường ngách chất lượng cao. Những túi gạo Cỏ May lên kệ bán lẻ có trọng lượng dao động 2-5kg, “biết đến bao giờ mới đạt chỉ tiêu thành tích”, đại diện Cỏ May thừa nhận. Khai tử QĐ 6139 nhưng Bộ Công Thương còn nhiều việc nên làm. 

Ảnh TL

Vẫn còn đó QĐ 606/QĐ-BCT (ban hành lộ trình xây dựng vùng nguyên liệu hoặc thực hiện liên kết sản xuất và tiêu thụ thóc, gạo của thương nhân kinh doanh xuất khẩu gạo giai đoạn 2015-2020) do chính Bộ trưởng Trần Tuấn Anh ký khi giữ cương vị thứ trưởng Bộ Công Thương. Quy mô vùng nguyên liệu của thương nhân được phân loại và xác định cụ thể. Thương nhân có thành tích xuất khẩu gạo dưới 50.000 tấn gạo/năm: quy mô vùng nguyên liệu năm đầu tiên là 500ha; từ năm thứ hai trở đi mỗi năm tăng thêm 300ha.

Tương tự, từ 50.000 tấn gạo/năm đến 100.000 tấn gạo/năm: quy mô vùng nguyên liệu năm đầu tiên là 800 ha; từ năm thứ hai trở đi mỗi năm tăng thêm 500ha. Thương nhân có thành tích xuất khẩu gạo từ trên 100.000 tấn gạo/năm đến 200.000 tấn gạo/năm: quy mô vùng nguyên liệu năm đầu tiên là 1.200ha; từ năm thứ hai trở đi mỗi năm tăng thêm 800ha. Thương nhân có thành tích xuất khẩu gạo từ trên 200.000 tấn gạo/năm: quy mô vùng nguyên liệu năm đầu tiên là 2.000ha; từ năm thứ hai trở đi mỗi năm tăng thêm 1.500ha. Quỹ đất có giới hạn.

Thêm nữa, mở rộng vùng nguyên liệu làm tăng sản lượng sản xuất nhưng sản lượng tiêu thụ tăng còn phụ thuộc vào biến động thị trường. Chưa kể, xu hướng tiêu dùng thế giới đã thay đổi theo hướng giảm dần tinh bột trong cơ cấu khẩu phần. Nguồn cung gạo thế giới đang vượt cầu, khác hẳn với giai đoạn trước năm 2010. Trên lý thuyết, một cơ chế khuyến khích doanh nghiệp đầu tư vùng nguyên liệu là chừng mực theo định hướng thị trường. Ghi nhận từ thực tế, giới thương nhân khẳng định đầu tư vùng nguyên liệu là tiêu chuẩn thị trường. Nhà nước không quy định doanh nghiệp cũng phải làm theo đòi hỏi của các nhà nhập khẩu.

Vẫn còn đó Thông tư 44/2010/TT-BCT ràng buộc điều kiện xuất khẩu gạo theo hợp đồng tập trung (G2G). Thương nhân không được giao dịch, ký kết hợp đồng xuất khẩu gạo hoặc để bên mua tái xuất khẩu gạo vào thị trường có hợp đồng tập trung trong thời gian giao dịch G2G, trừ khi được Bộ Công Thương xem xét chấp thuận bằng văn bản. Thiết lập “vùng nhận diện G2G” di động tiềm ẩn rủi ro, không khuyến khích doanh nghiệp mạnh dạn đầu tư phát triển thị trường mới do lo ngại dẫm phải thị trường G2G có thể hình thành trong tương lai.

Thêm nữa, Bộ Công Thương nắm quyền chỉ định thương nhân đầu mối giao dịch G2G còn làm dư luận hoài nghi khu vực dân doanh bị phân biệt đối xử. “Những đơn hàng tốt không dành cho chúng tôi” - đại diện một doanh nghiệp tư nhân tầm cỡ cho biết. Vị này thừa nhận đơn hàng G2G thường chỉ được đẩy ra ngoài khi giá nguyên liệu tăng cao. Thành phần “hốt” mớ xương xẩu này là những doanh nghiệp chưa đủ hạn mức xuất khẩu - một trong những tiêu chí mà Bộ Công Thương dùng làm căn cứ chỉ định thương nhân đầu mối giao dịch G2G.

Cơ hội từ bỏ quyền chỉ định đầu mối và ấn định tỷ lệ do thương nhân trực tiếp và ủy thác xuất khẩu trong tầm tay bộ trưởng. Bộ Công Thương cũng được ủng hộ rút dần bàn tay nhà nước khỏi thị trường bằng cách xây dựng bộ tiêu chí rõ ràng để trở thành đầu mối giao dịch tập trung, đấu thầu quyền đàm phán và điều phối các giao dịch hợp đồng G2G khi có nhiều doanh nghiệp đạt chỉ tiêu đặt ra như khuyến nghị của nhóm nghiên cứu từ Viện Kinh tế và Chính sách (VEPR).

Nguồn cung gạo thế giới đang vượt cầu. Ảnh TL

Vẫn còn đó Nghị định 109/2010/NĐ-CP mà Bộ Công Thương được giao nhiệm vụ soạn thảo phương án sửa đổi để trình Chính phủ trong quý 2/2017. Hiệp hội Lương thực Việt Nam (VFA) được trao quá nhiều quyền lực nhưng không đi kèm trách nhiệm giải trình. Một trong những trục trặc cơ bản là VFA quyết định giá sàn xuất khẩu. Ý nghĩa của giá sàn là công cụ bảo hiểm nông nghiệp nhà nước can thiệp nhằm đảm bảo tỷ lệ lợi nhuận cho nông dân khi giá thu mua lúa nguyên liệu rớt. Vậy mà VFA lại vận dụng vào giá kinh doanh xuất khẩu được xác định trên cơ sở thương thảo.

Mặt khác, trong khi chủng loại gạo xuất khẩu của Việt Nam đa dạng hơn thế rất nhiều thì giá sàn chỉ áp dụng cho gạo 5% tấm và 25% tấm có phẩm cấp rất thấp, chủ yếu phục vụ cho những hợp đồng G2G. Dẫn chứng giá gạo bán lẻ tại Philippines chỉ 8.000 đồng/ký so với giá gạo trong nước rẻ nhất cũng 12.000 đồng/kg, PGS-TS. Vũ Trọng Khải thốt lên: “Thật vô lý”. Hóa ra chúng ta đang trợ giá lương thực cho... Philippines.

Luật Đầu tư 2014 sửa đổi vẫn giữ xuất khẩu gạo trong danh mục ngành kinh doanh có điều kiện. Đòi hỏi cải cách triệt để VFA, mở toang không gian dân chủ cho hội viên... húc vào bức tường thể chế dày dạn. Món nợ luật về hội vẫn treo. Thủ tục thành lập hội phải kinh qua nhiều tầng nấc sát hạch trong hệ thống hành chính kiểm soát triệt để điều lệ, trụ sở, con dấu, nhân sự... Có lẽ còn xa hạt gạo mới tìm thấy ánh sáng cuối đường hầm.

Thượng Tùng

» Hạt gạo trong vòng xoáy xuất khẩu

» Xác minh vụ 'xin' giấy phép xuất khẩu gạo tốn 20.000 USD

» Philippines tăng cường nhập khẩu gạo từ Việt Nam và Thái Lan

» Bãi bỏ quy hoạch chỉ 150 doanh nghiệp mới được xuất khẩu gạo

» Xuất khẩu hàng đầu thế giới nhưng nông nghiệp Việt vẫn là ‘cơ bắp’, ‘gia công’

» Việt Nam học Campuchia làm lúa gạo!

» Nỗi lo mất “ánh hào quang” của gạo Việt

» Báo động gạo Việt sang Mỹ bị trả về

» [Infographic] Xuất khẩu gạo của Việt Nam ở mức thấp nhất trong 8 năm qua

» Bài học đắt giá với xuất khẩu gạo

» Credit Suisse hạ dự báo tăng trưởng GDP Việt Nam xuống 6% trong năm 2016

» Sản xuất lúa gạo: tối ưu, không tối đa

» Dự báo xuất khẩu gạo của Việt Nam trong quý 2 chỉ đạt 1,5 triệu tấn

» Thái Lan xả kho gạo khổng lồ, gạo Việt ‘nín thở’

» Ba nút thắt gạo xuất khẩu