Thực phẩm chức năng đâu có “hiền”!

Thực phẩm chức năng là những chế phẩm bắt nguồn từ thực phẩm đã được thay đổi thành phần qua chế biến, bổ sung nhằm đưa đến những tác dụng sinh lý có lợi cho sức khoẻ, ngoài việc cung cấp chất dinh dưỡng cơ bản.

Không phải thuốc nhưng nguy cơ như thuốc

Các thực phẩm chức năng được bày bán với bao bì, chai lọ giống thuốc và dạng bào chế là viên nén, viên nang cũng như viên thuốc nhưng không được xem là thuốc. Trên nhãn, bao bì thực phẩm chức năng bắt buộc phải ghi rõ: “Đây không phải là thuốc và không được dùng để thay thế thuốc”. Trong nhiều trường hợp, thực phẩm chức năng là trung gian giữa thực phẩm và thuốc. Nếu thuốc nói chung có thể gây dị ứng thì thực phẩm chức năng cũng có thể gây tác hại này. Bản thân các dược thảo, chế phẩm bắt nguồn từ thực phẩm có trong thực phẩm chức năng không gây dị ứng nhưng các tá dược hay chất bảo quản có trong đó lại có nguy cơ gây dị ứng, thậm chí dị ứng rất nặng và trong trường hợp này có thể gọi là “dị ứng thuốc”.

Khi thuốc hay thực phẩm chức năng vào cơ thể, được xem là “chất lạ”. Phản ứng tự nhiên của cơ thể là chống lại chất lạ đó bằng những phản ứng, gọi là phản ứng kháng nguyên - kháng thể. Kháng nguyên chính là chất lạ; còn kháng thể là các chất do bạch cầu sinh ra, có tên immunoglobulin (Ig) với nhiều loại IgM, IgG, IgA, IgE… sẽ gắn vào kháng nguyên để vô hiệu hoá. Với một số người nhạy cảm, phản ứng kháng nguyên - kháng thể xảy ra mãnh liệt đưa đến rối loạn, gọi là dị ứng.

Những dấu hiệu dị ứng

Dị ứng thuốc hay thực phẩm chức năng chính là phản ứng khác thường của cơ thể khi tiếp tục lần thứ hai hay những lần sau với một thuốc hay thực phẩm chức năng mà trong thành phần có tính chất “gây dị ứng”. Nên lưu ý, dị ứng thuốc không phụ thuộc liều lượng nên sẽ xảy ra dị ứng dù thuốc hay thực phẩm chức năng dùng đúng liều, thậm chí dùng rất ít, tức dưới liều chỉ định. Phản ứng dị ứng chỉ xảy ra ở một số ít bệnh nhân, gọi là người dễ dị ứng, hoặc có “cơ địa dị ứng”. Ngoài dược chất, trong thuốc còn có tá dược, chất bảo quản, tạp chất…; trong thực phẩm chức năng có tá dược hay chất bảo quản và người dùng thuốc hay thực phẩm chức năngcó thể bị dị ứng với bất cứ thành phần nào trong đó. Phản ứng dị ứng sẽ biến mất khi ngưng dùng.

Dị ứng thuốc hay thực phẩm chức năng biểu hiện bằng nhiều dạng, nặng nhất là sốc phản vệ với dấu hiệu xanh tím tái, tụt huyết áp, loạn nhịp tim, truỵ tim mạch, có thể gây chết người. Hoặc biểu hiện nhẹ hơn ở nhiều nơi: trên da nổi mề đay, mẩn ngứa; trên hệ hô hấp khó thở, hen suyễn; trên hệ tiêu hoá đau bụng, nôn mửa, tiêu chảy; trên mắt viêm đỏ kết mạc...

Dị ứng thuốc được phân loại bốn kiểu (gọi là týp 1,2,3,4), trong đó có “phản ứng tức thì kiểu phản vệ” (týp 1) xảy ra nhanh, khởi phát sau tiếp xúc khoảng 15 phút. Phản ứng chậm hơn, gọi là “phản ứng độc tế bào” (týp 2) với triệu chứng xuất hiện sau vài giờ; hoặc xuất hiện sau vài ngày như hội chứng Stevens-Johnson, hội chứng Lyell gây bỏng da, tróc niêm mạc...

Chỉ dùng khi cần thiết và có hiểu biết
Cũng bởi chữ “thực phẩm” trong tên gọi nên thực phẩm chức năng thường được hiểu có tính chất “hiền lành” giống thức ăn dùng hằng ngày, từ đó mới xảy ra cớ sự đáng tiếc.

Để phòng tránh nguy cơ dị ứng thuốc nói chung (kể cả dị ứng thực phẩm chức năng), cần xem việc sử dụng là hệ trọng, chỉ dùng khi thật sự cần thiết và có hiểu biết tối thiểu về cách dùng, liều lượng, tính năng, tác dụng phụ. Luôn cảnh giác với nguy cơ dị ứng thuốc hay thực phẩm chức năng. Nếu nghi ngờ bệnh của mình, tốt nhất đến bác sĩ khám để được chỉ định dùng đúng. Nguy cơ dị ứng tăng cao ở nhóm phụ nữ mang thai và thời kỳ cho con bú, các bệnh nhân mắc bệnh lý mạn tính, đang trong giai đoạn stress... Do đó, những trường hợp này cần thận trọng khi dùng thuốc hay thực phẩm chức năng. Khi đã bị dị ứng loại thuốc hay thực phẩm chức năng nào thì tuyệt đối không dùng loại đó nữa.

Khi khám ở bác sĩ hoặc mua thuốc hay thực phẩm chức năng phải thông báo cho bác sĩ, dược sĩ biết những loại thuốc và thực phẩm chức năng đã bị dị ứng. Khi đang dùng thuốc hay bất cứ thực phẩm chức năng nào, nếu xảy ra các phản ứng bất thường: ngứa, nổi mề đay, chóng mặt, buồn nôn, khó thở, hoặc cảm thấy rất khó chịu thì ngưng ngay, đến khám ở bác sĩ để có hướng xử trí thích hợp, kịp thời, tránh biến chứng đáng tiếc...

PGS.TS.DS Nguyễn Hữu Đức, giảng viên chính bộ môn Dược lâm sàng, khoa Dược, đại học Y dược TP.HCM