Trường chuyên lớp chọn: sau 50 năm có nên tiếp tục?

Ảnh: tuoitre.vn

Các lớp “chuyên” trong giáo dục của Nhật Bản

Tuy  nhiên,  câu  hỏi  là  có nên  tiếp tục duy trì mô hình trường chuyên lớp chọn sau 50 năm không? Có mô hình nào khác phù hợp hơn để bồi dưỡng những em nhỏ có năng khiếu đặc biệt về khoa học không? Có cách nào khác để giáo dục phổ thông gắn kết tốt hơn với việc hình thành lớp người tinh hoa của đất nước?

Muốn biết mình thì phải biết người. Nên chăng nhìn vào sự hình thành lớp người tinh hoa của nhiều quốc gia để nghĩ về các  trường  chuyên  lớp  chọn của chúng ta?

Chẳng hạn thử xem nền giáo  dục  Nhật  Bản  gắn  với  việc  hình thành lớp người tinh hoa của họ thế nào. Ở cấp tiểu học, học sinh ở Nhật học như chơi, không lưu ban, không thi cử và chấm điểm, nhà đâu học đấy và việc phát triển thể chất rất được chú trọng. 

Ở  cấp  trung  học  cơ  sở cũng nhà  đâu  học  đấy  nhưng  cuối  cấp  có việc thi vào các trường trung học phổ thông (THPT).

Mỗi tỉnh đều có một, hai trường THPT hàng đầu, chất lượng và điều kiện tốt hơn hẳn các trường khác, những học sinh giỏi nhất hoặc có năng khiếu đặc biệtvềmột lĩnh vực nào đó ở tỉnh đều gắng thi vào đây.

Các trường hàng  đầu  chọn  những  giáo  viên  giỏi nhất  của  tỉnh  về dạy.  Một  số  trường đại  học  cũng  có các  lớp  phổ thông riêng và chọn lọc của mình, và cũng có nhiều trường tư chất lượng cao nhận và đào tạo học sinh giỏi hoặc có năng khiếu đặc biệt.

Trong các môi trường trò  giỏi  thầy  giỏi  này,  học  sinh  được yêu cầu học toàn diện tất cả các môn trong  chương  trình  phổ thông  (các thầy cô dạy giỏi luôn có khả năng lôi cuốn học sinh hào hứng học tập các môn  khác  nhau). 

Học  sinh  giỏi  vào trường  mỗi  năm  không  phân  thành các  lớp  chuyên,  mà  chia  ngẫu  nhiên vào các lớp học của khóa. Mỗi trường đều có các câu lạc bộ về những môn học khác nhau, cho phép học sinh có năng khiếu hoặc ham thích các môn học này tham gia, được dìu dắt và rèn luyện tư duy với các thầy cô giỏi.

Cách làm này đáp ứng được nhu cầu phát triển năng khiếu của học sinh trong khi vẫn giữ việc học toàn diện thay vì sớm chuyên  sâu  vào  một  môn  học.  Sở dĩ như vậy là vì nhà khoa học dù có xuất sắc đến đâu trong một lĩnh vực, những hiểu biết phổ thông và căn bản về xã hội, kinh tế, nghệ thuật... vẫn hết sức cần thiết để họ đóng góp được tốt hơn cho xã hội và khoa học, và để cho chính họ có một cuộc sống hài hòa, tốt đẹp.

Rất nhiều học sinh trường chuyên Việt Nam khi vào đời, hoặc khi có dịp học tập ở nước  ngoài  đã nhận  ra  sự thiếu  hụt kiến thức chung do không học tốt ở các trường chuyên lớp chọn.

Việc thi vào đại học cũng phản ánh quan  điểm  giáo  dục  toàn  diện ở bậc phổ thông  ở Nhật. 

Dù ai  rất  giỏi  một môn nào đó, nhưng nếu không có tổng điểm cao của ba môn Toán, Quốc ngữ và  tiếng  Anh,  cũng  rất  khó vào  được các đại học hàng đầu. Hầu hết sinh viên của Đại học Tổng hợp Tokyo và Đại học Tổng hợp Kyoto, hai trường hàng đầu nước Nhật, đều là học sinh giỏi đến từ các  trường  hàng  đầu  của  các  tỉnh. 

Từ bậc  đại  học  trở đi,  họ  mới  chính  thức bắt đầu quá trình “chuyên” của mình, và do có kiến thức phổ thông tốt cộng với môi trường đại học tốt, năng khiếu của họ được phát triển nhanh trên một con đường dài với khả năng thành công cao.

Thông  thường,  sau  khoảng  gần 10 năm chuyên trong một lĩnh vực nào đó để hoàn thành các chương trình cử nhân,  thạc  sĩ và  tiến  sĩ,  họ  có thể trở thành  những  người  có khả  năng  làm nghiên cứu độc lập. Từ đây và thường sau một quãng đường dài nữa họ mới có thể trở thành những nhà khoa học có đóng góp tốt và có uy tín trong lĩnh vực chuyên môn của mình.

Tất nhiên, từ bậc đại học trở đi, những người xuất sắc có cơ hội sớm đạt được những kết quả rực rỡ, có cơ hội gặp được những người thầy rất giỏi dẫn dắt vào khoa học.

Phần lớn những người trưởng thành từ các đại học hàng đầu lại làm việc ở các  đại  học  và  viện  nghiên  cứu  hàng đầu, các công ty lớn và các tổ chức quan trọng.  Lớp  người  tinh  hoa  của  xã hội đại thể được hình thành như vậy. Cách chọn lọc và đào tạo người tài, người có năng khiếu này phổ biến ở nhiều nước, và khác rất nhiều với cách làm trường chuyên lớp chọn của ta.

Xây dựng  mô  hình  trường chọn không chuyên

Sau  một  chặng  dài  50  năm  của “trường chuyên lớp chọn”, khi tình hình đất nước và điều kiện giao lưu quốc tế đã nhiều đổi thay, nên chăng xem xét các mô hình khác, chẳng hạn mô hình “trường chọn không chuyên” sau đây:

Xây dựng ở mỗi tỉnh một trường phổ thông trung học chất lượng cao, với thầy cô giỏi cho tất cả các môn học. Cũng có thể có một số trường chất lượng cao ở các trường đại học lớn chung cho cả nước hay cho học sinh ở các vùng miền Bắc, Trung, Nam.

Chọn vào trường những học sinh xuất sắc toàn diện hoặc có năng khiếu vượt trội về một môn của khoa học tự nhiên hay xã hội ở bậc trung học cơ sở. Học  sinh  của  trường  được  học  tập toàn diện, được học tốt về tiếng Việt và tiếng Anh. Các em có năng khiếu vượt trội sẽ được sinh hoạt câu lạc bộ hợp với  năng khiếu đó do các thầy cô giỏi dẫn dắt.

Mô  hình  “trường  chọn  không chuyên”  này  đã thành  công  ở nhiều quốc  gia.  Theo  tôi,  nó phù hợp  hơn với xu thế chung toàn cầu, với sự thay đổi  của  môi  trường  sống  và  thế giới quanh ta, và có thể với cả nguyện vọng của  phần  lớn  các  gia  đình  có con  cái có năng khiếu đặc biệt. Lấy thí dụ hai đồng  nghiệp  nước  ngoài  trong  ngành học máy và khai phá dữ liệu của chúng tôi, một lĩnh vực sôi động của công nghệ thông tin với nền tảng từ nhiều chuyên ngành toán học: giáo sư Zhi-Hua Zhou ở Đại học Nam Kinh và giáo sư Masashi Sugiyama ở Đại  học  Tokyo.  Họ  đều còn  khá trẻ,  hoàn  toàn  được  đào  tạo ở Trung Quốc và Nhật Bản.

Theo quan sát  của  tôi,  trong  lĩnh  vực  của  mình, hiện họ là người có uy tín trên thế giới cũng như xuất sắc nhất ở nước họ trong vòng  ba  bốn  chục  năm  qua.  Giáo  sư Zhou học phổ thông ở “trường điểm” của tỉnh (trường được xếp thứ hạng cao nhất tỉnh và học sinh được chọn qua thi tuyển), nơi không tổ chức theo các lớp chuyên. Giáo sư Sugiyama cũng học ở một  trường  trung  học  phổ thông  có thứ hạng cao nhất tỉnh Chiba, nơi cũng không  có các  lớp  chuyên.  Tôi  tin  rằng những nhà khoa học xuất sắc của ta đã trưởng thành từcác lớp chuyên cũng sẽ đạt được thành tựu đã có nếu họ học trong các “trường chọn không chuyên”.

Với  nhiều  ưu  điểm  hơn  so  với  mô hình  “trường  chuyên  lớp  chọn”,  mô hình “trường chọn không chuyên” phải chăng nên được xem xét cẩn thận, đánh giávà lựa chọn cho chặng đường tiếp theo của giáo dục nước nhà?

GS. Hồ Tú Bảo 

(Đại học Quốc gia Hà Nội www.vnu.edu.vn)