Cấm lưu thông xe máy: mở khoá bẫy sập

Đặc tính cơ động của xe máy khiến cho xe máy ngày càng được sử dụng nhiều. Ngay cả khi người dân có điều kiện kinh tế để mua ô tô thì một khi đã “sập khoá” vào sử dụng xe máy, họ sẽ vẫn có xu hướng tiếp tục sử dụng xe máy vì cơ sở hạ tầng rất khó thay đổi để sử dụng các phương tiện giao thông hiện đại khác.

Mấu chốt của bài toán “sập khóa”

Mấu chốt căn bản nhất của bài toán “sập khoá” sử dụng xe máy như là phương tiện giao thông chính của Việt Nam nằm ở đặc tính cơ động của nó. Xe máy có thể hiện diện trên mọi loại đường và làn đường, từ đường nông thôn, ngõ hẻm thành thị cho đến đường cao tốc, và có thể phục vụ cho mọi mục đích khác nhau như phương tiện cá nhân, chở khách và vận chuyển hàng hoá.

Đặc tính cơ động này không chỉ trực tiếp mà còn gián tiếp tạo ra lợi thế cho xe máy khi nó cản trở các phương tiện giao thông khác hoạt động hết công năng của mình. Do không thể duy trì được tốc độ ổn định và thiếu an toàn, đặc biệt khi ở mức tương đối cao, xe máy khiến các phương tiện khác, chẳng hạn ô tô, phải giảm tốc độ để ứng phó với sự không ổn định đó. Rốt cuộc, ưu thế tốc độ của những loại phương tiện này bị giảm. Khi các loại phương tiện khác phải giảm tốc độ, vì kích cỡ khá lớn của chúng, sẽ dẫn đến việc chúng cản trở tốc độ của cả dòng lưu thông, trong đó có bản thân xe máy. Tình trạng này sẽ khiến cho số lượng xe máy ngày một tăng ngay cả khi số lượng ôtô, dù là cá nhân hay công cộng, tăng. Hay nói cách khác, sự gia tăng số lượng ô tô không thay thế được cho việc sử dụng xe máy.

Hệ quả của tình trạng này không chỉ liên quan đến bản thân các phương tiện giao thông mà còn liên quan đến các cơ sở hạ tầng khác vì giữa chúng có quan hệ bổ trợ. Tất cả các nhà cửa, khu buôn bán, du lịch và vui chơi giải trí, đều phải bố trí và thiết kế để giữ xe máy thay vì tính toán cho ôtô. Nơi chật chội thì vỉa hè cho người đi bộ bị chiếm dụng. Dân cư cũng chủ yếu tập trung ở gần trung tâm thành phố để tiện cho việc di chuyển xe máy, đặc biệt là khi xe công cộng không thể cạnh tranh được về mặt tốc độ, hay đi vào mọi ngóc ngách. Đầu tư bất động sản mất cân đối, mức chênh lệch giá cả đất đai, nhà cửa giữa khu vực trung tâm và ngoại vi thành phố ngày càng lớn. Chính việc này một lần nữa gia cố thêm tình trạng “sập khoá”.

Cần lưu ý rằng lựa chọn của các cá nhân không phải là nguyên nhân dẫn đến sự “sập khoá” công nghệ lạc hậu. Giả sử vào thời điểm khi Việt Nam bắt đầu tiến hành đổi mới, khi mà đường xá còn rất thông thoáng, các cá nhân đều có điều kiện lựa chọn ôtô hoặc xe máy thì không có lý do gì người ta lại không lựa chọn ôtô trong lúc sự tiện nghi, tốc độ, và khối lượng vận chuyển của nó hơn hẳn và yếu tố “cơ động” của xe máy chưa có được ưu thế vượt trội như hiện nay. Nguyên nhân có lẽ chủ yếu là do các chính sách về phương tiện giao thông như phá bỏ hệ thống giao thông công cộng bằng xe buýt và tàu điện ở thành phố và lập rào cản thuế quan quá cao đối với ôtô, chí ít là khi so sánh với xe máy.

Đi tìm chìa khóa

Chúng ta không thể chỉ trông chờ vào việc xây dựng cơ sở hạ tầng như mở rộng hoặc xây thêm đường xá, tăng cường phát triển xe buýt hay tàu điện ngầm. Giải pháp cấm xe máy lưu thông tại các đô thị lớn, dù có lộ trình đi chăng nữa, sẽ có ảnh hướng khá tiêu cực tới giá trị tài sản của người dân cũng như ảnh hưởng đến hoạt động kinh doanh của các doanh nghiệp sản xuất xe máy trong nước. Nhưng nếu không làm gì thì chắc chắn tình trạng "sập khoá" sẽ ngày càng tồi tệ và ngày càng trở nên khó gỡ.

Các nhà làm chính sách cần tìm cách hạn chế hay loại bỏ tính “cơ động” của xe máy. Tức là chúng ta cần hướng xe máy chỉ phục vụ cho mục đích chuyên chở trong phạm vi gần và không được phép di chuyển trên mọi tuyến đường và làn đường.

Thiết nghĩ nên phân loại xe máy ra làm hai nhóm. Nhóm thứ nhất là các loại xe máy có phân khối lớn, có khả năng di chuyển với tốc độ cao. Nhóm này chiếm số ít và được phép hoạt động với tốc độ như là ô tô, được đi vào làn xe của ôtô. Điều kiện sử dụng những loại xe máy này là phải đảm bảo được tốc độ cao, người lái bắt buộc phải trang bị các phương tiện để duy trì được tốc độ này như mang mũ bảo hiểm và các loại quần áo đi xe máy chuyên dụng và không được phép chuyên chở hàng hoá. Ngoài ra những xe này sẽ phải mua bảo hiểm ở mức độ cao so với các xe máy thuộc nhóm sau.

Nhóm thứ hai là các loại xe máy có phân khối nhỏ, chỉ được phép đi với tốc độ thấp, trong làn đường dành riêng cho các phương tiện thô sơ (cùng xe đạp, xe đạp điện, v.v.). Nhóm này chiếm đa số. Việc hạn chế tốc độ cần phải có tính bắt buộc và bằng các biện pháp kỹ thuật (cơ khí hay điện tử) sao cho các dòng xe máy này không thể di chuyển vượt quá một ngưỡng tương đối thấp nhất định, chẳng hạn 30 km/giờ. Ở tốc độ này, người đi xe máy không cần phải mang các loại quần áo chuyên dụng, đóng bảo hiểm thấp hơn.

Với xe mới, các hãng sản xuất sẽ lắp đặt các thiết bị hạn chế tốc độ ngay từ khi sản xuất. Với các xe máy đang lưu hành mà có phân khối lưng chừng (chẳng hạn từ 100-150cc), chủ phương tiện có thể lựa chọn đăng ký sử dụng vào nhóm một hay nhóm hai. Với các xe đang lưu hành thuộc nhóm hai thì sẽ yêu cầu các hãng sản xuất hỗ trợ việc lắp đặt các thiết bị hạn chế tốc độ.

Hỗ trợ việc mở khóa

Để giúp người dân có được các phương tiện cá nhân thay thế cho việc di chuyển đường xa thì cần có chính sách giảm thuế nhập khẩu ôtô. Khi có điều kiện sở hữu ô tô, người dân sẽ có xu hướng sống xa trung tâm và càng làm giảm tính tiện lợi của xe máy.

Song song với việc tăng lượng xe ôtô cá nhân là việc phát triển hệ thống giao thông công cộng đặc biệt là các tuyến ra ngoại thành và liên tỉnh để sao cho mọi người dân không ngại phải đi xe buýt khi phải đi tới một nơi xa xôi nào đó.

Ngoài ra, do nhu cầu đi lại ở trung tâm thành phố vào các giờ cao điểm luôn lớn, bất kể là khi hệ thống phương tiện giao thông bị áp đảo bởi xe máy như hiện nay hay ôtô trong tương lai, nên việc hạn chế xe vào trung tâm thành phố bằng các biện pháp đánh thuế hay phân làn sử dụng cho từng loại xe đều là cần thiết và hoàn toàn thoả đáng bởi trong các giờ cao điểm, giá trị chiếm dụng của mỗi mét đường thành phố sẽ cao hơn và ai chấp nhận trả cho việc chiếm dụng với chi phí cao hơn sẽ có quyền sử dụng. Những người mà không muốn trả giá cao hơn bắt buộc phải lui lại vào các giờ thấp điểm.

Đinh Tuấn Minh