Lờn kháng sinh, mối đe dọa gần kề

“Siêu trùng” lờn kháng sinh

Mối đe dọa toàn cầu

Báo cáo của WHO (2014) tổng hợp dữ liệu từ 114 nước cho thấy sự lờn thuốc kháng sinh hiện diện ở bất cứ vùng nào trên thế giới. Nghiên cứu này tập trung vào bảy loại vi khuẩn khác nhau thường gây các bệnh nặng như viêm phổi, tiêu chảy và nhiễm trùng huyết. Carbapenem vốn là thuốc hiệu quả nhất trị các bệnh nhiễm trí mạng như viêm phổi, nhiễm trùng huyết và bệnh nhiễm trẻ sơ sinh, (do vi khuẩn K-pneumoniae) nay không còn tác dụng đối với hơn phân nửa số người được điều trị. Nhiễm trùng đường tiểu do vi khuẩn E.Coli lờn kháng sinh đã tăng lên tới mức không đến phân nữa số ca còn nhạy thuốc. Bệnh lậu lây lan theo đường tình dục trở thành cứng đầu hơn. Ở nước Anh có sự báo động mức lờn thuốc với bệnh lậu. Tình hình tương tự thấy ở Áo, Úc, Pháp, Nhật, Na Uy, Nam Phi và Thụy Điển. Bệnh lao lờn nhiều thuốc (MDR- Multidrug Resistance) đang tăng vọt trên toàn cầu. Năm 2013, trên 100 quốc gia trên thế giới, ước lượng có 480.000 người mang các chủng lao lờn nhiều thuốc (MDR-TB). Điều trị lao cực kỳ phức tạp, cần tới hai năm dùng thuốc rất độc và rất đắt tiền.

Kỷ nguyên hậu kháng sinh. “Vi khuẩn đã vuột khỏi tầm tay của các kháng sinh, các thứ bệnh thông thường như viêm họng hoặc trẻ bị xước da đầu gối lại có thể đe dọa mạng sống” - Đó là lời cảnh báo của Margaret Chan, Tổng Giám đốc WHO tại một hội nghị ở Copenhagen, Đan Mạch từ giữa tháng 3.2012, ba năm trước. Mối đe dọa “có tính toàn cầu, cực kỳ nghiêm trọng và đang gia tăng”. “Đây sẽ là kỷ nguyên hậu - kháng sinh. Điều này đồng nghĩa với việc chấm dứt nền y học hiện đại như chúng ta biết. Những phẫu thuật phức tạp, như thay khớp háng, ghép tạng các loại, hoá trị ung thư... trở thành khó khăn hơn nhiều hoặc rất nguy hiểm”. 

Cuộc giằng co sinh tử: sự lờn thuốc kháng sinh

Lan truyền sự lờn thuốc 

Các kháng sinh tác động theo hai kiểu: giết chết các vi khuẩn hoặc ức chế sự tăng trưởng của vi khuẩn. Tetracyclin bám dính vào các ribôsôm, vi khuẩn không chế tạo được prôtêin nên không tăng trưởng được. Thuốc penicillin ngăn sự sản xuất Peptidoglycan, một chất tạo vỏ vi khuẩn.

Các siêu trùng. Có một kháng sinh mới thì có sự lờn thuốc, không tránh được. Tỷ lệ lờn thuốc gia tăng khủng khiếp. Vi khuẩn trở thành lờn thuốc với một ngón nghề rất đơn giản: sự chọn lọc tự nhiên (dùng từ của Darwin). Lần đầu tiên gặp thuốc kháng sinh, hầu hết (có thể là tất cả) các vi khuẩn đều chết đi. Nếu như có một hoặc vài con sống sót thì có chuyện. Các trùng này lập tức sinh sôi nảy nở thành một dòng vi khuẩn mới. Mỗi vi khuẩn hậu duệ thừa kế sự kháng một loại thuốc đặc biệt nào đó. Đây là các siêu trùng (super bug). Có sự lan tràn các chủng lờn nhiều thuốc. Vài loại vi khuẩn có những chủng lờn nhiều thuốc đến độ coi như hết thuốc chữa.

Siêu trùng có thể giết người nhiều hơn ung thư. Tháng 4.2015 Chính quyền Obama khẩn cấp tìm đối sách ứng phó với siêu trùng. Tổ chức CDC Hoa Kỳ công bố, siêu trùng có thể giết nhiều người hơn ung thư vào năm 2050 nếu kháng sinh được dùng quá đáng.

Trớ trêu: con người trợ giúp các siêu trùng

Các bệnh viện là môi trườnglý tưởng cho vi trùng lờn thuốc.Nhiễm khuẩn bệnh viện thường thuộc các loại bệnh nhiễm khó trị nhất. Lượng người bệnh dày đặc, sự sát trùng kém, HIV/AIDS và dùng nhiều kháng sinh gộp lại làm tăng nhanh đà tiến hoá của các siêu trùng (super bug), tên gọi mới dành cho vi khuẩn lờn thuốc.

Chăn nuôi công nghiệp. Ở Hoa Kỳ gần 80% các thuốc kháng sinh dùng cho công nghiệp chăn nuôi lấy thịt, nhiều gấp bội lượng thuốc điều trị người bệnh. Dùng liều thấp nuôi các súc vật khoẻ để kích thích lớn mau và để hạn chế nhiễm khuẩn trong môi trường vệ sinh kém. Thật ngon lành cho siêu trùng gây nhiễm.

Các trại dưỡng lão. Mật độ đông những người có hệ miễn dịch yếu kém, các người già thường nhiễm trùng kéo dài, kháng sinh phòng ngừa. HIV/AIDS gây mức lờn thuốc kháng khuẩn rất cao. Bị suy giảm miễn dịch, các người bệnh dễ mắc bệnh nhiễm.

Lúng túng. Đáng báo động là hiện nay chỉ có bốn công ty Dược đầu tư nghiên cứu và sản xuất các kháng sinh so với số 18 công ty vào 20 năm trước. Theo hiệp hội Bệnh nhiễm Hoa Kỳ, công nghệ dược phẩm không còn mặn mà với việc phát triển các kháng sinh mới. Đây là một quyết định có tính kinh doanh: các thuốc trị thấp khớp hoặc giảm cholesterol được sử dụng hàng tháng, hàng năm và các thuốc chống ung thư mà người bệnh và bảo hiểm y tế chịu trả hầu hết phí tổn giúp thu hồi vốn và lợi nhuận tốt hơn. Còn đầu tư cho các thuốc kháng sinh rất tốn kém, chỉ biên toa vài ngày trong thời điểm nào đó thôi và thuốc kháng sinh không tránh được bị lờn. Làm sao các công ty được đầu tư nhiều cho việc nghiên cứu các bệnh nhiễm và các kháng sinh. Cộng đồng Y tế và các nhà khoa học không bỏ qua bài toán khó này. Kể từ tháng 4.2015 FDA đã chuẩn y 6 loại kháng sinh trong 11 tháng vừa qua, nới rộng sự lựa chọn cho các bác sĩ điều trị bệnh nhiễm như MRSA. Trong tương lai tìm và sản xuất kháng sinh mới là một thách thức to lớn, nhưng chỉ mới được nửa cuộc chiến. Còn cần phải theo dõi tốt các chủng vi khuẩn lờn thuốc, kiểm soát tốt nhiễm khuẩn trong bệnh viện, quản lý đúng mức dùng kháng sinh trong nông nghiệp, giữ vệ sinh và vô trùng bệnh viện.

Đáng mừng: nổi lo của các lãnh đạo thế giới

Tổng thống Barack Obama “Chúng ta phải làm sao bảo đảm cho được là các kháng sinh vẫn có hiệu quả”. Tòa Bạch Ốc công bố một kế hoạch mạnh mẽ để chống lại vi khuẩn lờn kháng sinh. Vấn đề ngày một trầm trọng gây ra khoảng 2 triệu người bệnh và 23.000 người chết hàng năm ở Hoa Kỳ. Kinh phí của chính phủ Obama dự trù hơn 1.2 tỉ USD để phòng chống sự kháng thuốc. (Washington post ngày 27.5.2015).

Thủ tướng Anh David Cameron. “Nếu không hành động, chúng ta đang chứng kiến một kịch bản hầu như không ngờ được là các kháng sinh không còn hoạt động được nữa và chúng ta trở về thời tăm tối của y học mà các bệnh nhiễm và các vết thương lại sẽ giết người”. Vào đầu tháng 4.2014 Thủ tướng cho biết ông đã bàn với các nhà lãnh đạo G7 biện pháp ứng phó và được sự ủng hộ đặc biệt của tổng thống Mỹ Barack Obama và thủ tướng Đức Angela Merkel. Kỳ họp năm 2015 của G7 sẽ bàn về: 1. sự gia tăng của dạng vi khuẩn lờn thuốc, 2. “thị trưởng thất bại” vì không có các loại kháng sinh mới từ hơn 25 năm qua, và 3. việc sử dụng khủng các kháng sinh trên toàn cầu.

Thời hoàng kim sắp chấm dứt. Giáo sư Farrar, nước Anh cảnh tỉnh mọi người là thời hoàng kim của các thuốc kháng sinh có thể cáo chung trừ phi con người có hành động thích đáng. Bà Sally Davies chức sắc y tế Cao cấp của nước Anh đã mô tả sự lờn thuốc như là một quả bom nổ chậm.

Thật là một cú sốc lớn khi các nhà nghiên cứu cơ quan CDC Hoa Kỳ tổng kết, trong một năm rưỡi (2011), vi trùng S.aureus kháng thuốc methicilline (MRSA-Methicillin resistant Staphylococcus aureus) đã giết nhiều người (trên 18.000 người mỗi năm) hơn là HIV/AIDS tại Hoa Kỳ.

Nên nhớ vi khuẩn là cư dân chính của địa cầu

Tổng khối sinh học của các vi khuẩn thì nặng hơn tất cả cây cối và động vật hợp lại. Các vi khuẩn sống trên địa cầu từ các đỉnh cao nhất đến các vực sâu thẳm của đại dương. Vi sinh vật đơn bào này là dạng thái sự sống thống trị trái đất. Hành tinh này là của các vi khuẩn, loài người chúng ta chỉ sống ké thôi.

Đức ông Alexander Fleming mới khám phá thuốc penicillin chưa tới một thế kỷ. Còn các vi khuẩn hiện diện trên địa cầu trước con người và tiếp tục tiến hóa.

Báo cáo năm 2011 của viện Hàn lâm Vi sinh Hoa Kỳ mở đầu: “Cuộc vật lộn chống lại sự lờn thuốc là cuộc chiến mà chúng ta sẽ khó thắng được. Sức mạnh của hàng ngàn tỉ vi sinh vật, kết hợp với lực tiến hoá chắc chắn là ở thế thượng phong, sự kháng thuốc sẽ luôn xảy ra”.

GS-BS. Nguyễn Chấn Hùng