“Mệt lử cò bợ”: Dáng đi thất thểu, gầy còm

Những ai đã từng sống, hoặc từng qua các vùng nông thôn Việt Nam, hẳn không thể không biết đến những chú cò. Cò là một loài chim sống hoang dã, chân cao, cổ dài, lông thường màu trắng, sống thành bầy đàn ở gần vũng nước nông, đồng trũng (Con cò bay lả bay la/ Bay từ cửa phủ bay ra cánh đồng - ca dao).

Thức ăn chủ yếu của cò là côn trùng, cá nhỏ và các loại giáp xác. Hình ảnh "con cò lặn lội bờ ao" đã ăn sâu vào tâm trí mọi người dân đất Việt. Cò biểu trưng cho thân phận người nông dân nghèo khó, chịu thương chịu khó làm ăn.

Nhưng còn một loại chim nữa, cũng họ nhà cò, gọi là "cò bợ". Cò bợ, còn gọi là cò ma, cò cói (danh pháp: Ardeola bacchus), là một loài chim, thuộc họ diệc. Cò bợ thường có bộ lông nền trắng, lưng màu nâu, mỏ vàng với đầu mỏ đen, chân và mắt màu vàng. Lông cò bợ chuyển sang màu đỏ, xanh và trắng vào mùa sinh sản.

Cò bợ, còn gọi là cò ma, cò cói (danh pháp: Ardeola bacchus). Ảnh: TL

Cò bợ cũng kiếm ăn dưới nước. Nhưng giống cò này ít đi theo bầy đàn hoặc nếu có thì đàn cò bợ thường ít, không đông như cò trắng. Một đặc điểm nữa, dễ nhận dạng, là các chú cò bợ có dáng đi chậm chạp, ủ rũ, lúc nào cũng "co ro cỏm rỏm" như là đang bị lạnh lắm (mặc dù lúc đó trời nắng chang chang).

Với vóc dáng nhỏ con và ốm yếu, vào những khi trời mưa dầm, lông cò thấm nước bết chặt vào da, lộ rõ thân hình khẳng khiu, gầy guộc. Ồ, lúc đó, nom cò bợ nhà ta mới thảm hại làm sao: Con cò đi đón cơn mưa/ Tối tăm mù mịt ai đưa cò về? (ca dao).

Có lẽ chính từ bộ dạng ốm o, tội nghiệp của chú cò bợ đời thường mà dân gian tạo nên câu thành ngữ "mệt lử cò bợ" (hay "mệt lử như cò bợ"). Chà, nếu anh chàng nào mải mê chè chén, chơi bời quá đỗi, bỏ ăn bỏ ngủ... sẽ có bộ dạng mỏi mệt, thất thểu và sẽ được đem ví ngay với chú cò bợ kia cho mà xem. Hoặc ai đó mệt mỏi vì làm việc quá sức cũng có thể làm bạn với dáng điệu của chú cò này.

Mệt lử cò bợ, say khướt cò bợ, say lử cò bợ... đều là dạng "đồng dạng phối cảnh" với chàng cò bợ "ốm o", "chán chường" khi bất đồ gặp cơn mưa gió giữa cánh đồng trắng nước nơi làng quê (Gái phải hơi trai như thài lài gặp cứt chó/ Trai phải hơi vợ như cò bợ gặp trời mưa):

Dáng đi thất thểu, gầy còm

Khác chi cò bợ chiều hôm não nề...

PGS-TS. Phạm Văn Tình

(Hội Ngôn ngữ học Việt Nam)