Sao gọi là “thời tiết cực đoan”?

Ảnh: internet

Trước đó, bạn Đinh Hương, học sinh khối Chuyên Văn, Trường THPT Chuyên Hoàng Văn Thụ, TP Hòa Bình, có gửi thư hỏi tôi: “Cháu xem tivi và đôi lần có nghe các cô phát thanh viên chương trình Dự báo Thời tiết (trên VTV) nói là “xuất hiện hiện tượng thời tiết cực đoan” (Ví dụ: Khi gió mùa đông bắc về, tại Hà Giang có thể xuất hiện thời tiết cực đoan như giông lốc kèm mưa đá”. Tra Từ điển tiếng Việt (của Viện Ngôn ngữ học) gần đây nhất (2015) cháu thấy các bác các chú giải thích từ “cực đoan” như sau: Được đẩy tới mức quá đáng, tới cực độ (thường nói về xu hướng, chủ trương, thái độ)”. Theo cháu thì thời tiết đâu phải là xu hướng, chủ trương hay thái độ nào đâu ạ? ....”.

Không riêng gì bạn Đinh Hương, chính tôi cũng ngạc nhiên khi nghe (và đọc) tổ hợp từ “thời tiết cực đoan” đang được báo chí, truyền thông của ta nói đến khá nhiều trong thời gian gần đây. Cực đoan vốn là một từ Hán Việt, dùng đã lâu trong giao tiếp. Để hiểu rõ nguyên do, tôi vội vàng tra cứu một loạt các từ điển khác xem sao.

Từ điển từ và ngữ Hán Việt của Nguyễn Lân (NXB TP.HCM, 1999) cắt nghĩa là: Cực đoan (cực: cuối cùng, rất, lắm; đoan: đầu mối): Đến mức quá đáng. VD: Chủ nghĩa sô-vanh là một chủ nghĩa dân tộc cực đoan.

Từ điển Việt – Bồ - La (Roma, 1651) và Việt-Nam Tự-điển của Hội Khai Trí Tiến Đức (1943) không thống kê từ này.

Từ-điển Việt-Nam của Thanh Nghị (Thời Thế, Sài Gòn, 1958) giải thích là “Đầu cùng, đến tận cùng, quyết liệt. VD: thái độ cực đoan, xu hướng cực đoan”.

Từ điển tiếng Việt (Văn Tân chủ biên, NXB Khoa học Xã hội, 1977) giải thích là “Nói một thái độ, một chính sách hay một chủ trương đến chỗ thái quá, kịch liệt quá, không hợp với tình thế, với lòng người. VD: chủ trương cực đoan”.

Còn trong Đại từ điển tiếng Việt (Như Ý chủ biên, NXB Văn hóa Thông tin, 1999) giải thích là “Thái quá, tới mức quá đáng, dẫn đến sai lệch (trong chủ trương, thái độ). VD: thái độ cực đoan, chủ trương cực đoan”, v.v.

Dù chưa điểm hết, nhưng chúng ta cũng thấy rõ một điều, “cực đoan” là một tính từ thường sử dụng để chỉ một trào lưu, xu hướng, chủ trương, thái độ trái ngược lại hoàn toàn với những gì đã và đang tồn tại.

Nó có thể dẫn đến một hiệu ứng tiêu cực, không hay (đối lập thái quá thường đem lại hậu quả xấu) song có khi lại có giá trị tích cực (A. Einstein thường nói rằng, khoa học nhiều khi cực đoan và cần phải cực đoan. Không có cực đoan sẽ không có khoa học).

Tuy nhiên, cực đoan vốn luôn luôn bị coi là một thái độ không bình thường và không được khuyến khích.

Tìm trong sách vở như vậy là chưa thỏa đáng, tôi tra tổ hợp “thời tiết cực đoan” trên Từ điển Wikipedia trực tuyến và ngay lập tức có ngay: “Thời tiết cực đoan đề cập đến các hiện tượng khí tượng nguy hiểm có khả năng gây thiệt hại, bất ổn xã hội nghiêm trọng hoặc gây thiệt mạng. Các kiểu hiện tượng thời tiết cực đoan thay đổi khác nhau tùy thuộc vào kinh độ, vĩ độ, địa hình và các điều kiện khí quyển. Gió mạnh, mưa đá, mưa quá nhiều và cháy rừng là các hình thức và tác động của thời tiết cực đoan, cũng như dông, sét, lốc xoáy, vòi rồng, bão nhiệt đới, và bão ngoài vùng nhiệt đới, thời tiết cực đoan phát triển theo mùa và khu vực địa lý như bão tuyết và bão bụi”.

Như vậy, đây là một thuật ngữ của ngành khí tượng học. Nhưng đến đây, tôi lại có một băn khoăn, thắc mắc là: Thiếu gì các “hiện tượng thời tiết nguy hiểm có khả năng gây thiệt hại…” như bão gió, sấm sét, mưa lớn… ta thường gặp mà không thấy ai nói là thời tiết cực đoan cả.

Vì vậy, tôi quyết định hỏi thêm Trung tâm Dự báo Khí tượng Thủy văn Trung ương cho rõ và được một cán bộ của Phòng Dự báo hạn ngắn giải thích là: “Thời tiết cực đoan dùng để chỉ tình trạng thời tiết xảy ra đột biến, bất thường, nguy hiểm… không theo quy luật. Mưa to gió lớn, bão tuyết, sấm chớp… ở nhiều nơi vẫn xảy ra theo mùa với các mức độ khác nhau là có quy luật chung.

Còn đột nhiên, chẳng hạn, sau một đợt gió mùa, bỗng nhiên xảy ra mưa đá, tuyết rơi, băng giá diễn ra cục bộ, gần như ít khi thấy ở một vùng núi cao nào đó, thì đấy có thể coi là thời tiết cực đoan. Đó là một hiện tượng "bất bình thường" không theo logic thông thường của mọi biểu hiện thời tiết trong thiên nhiên.

Trong tình trạng ô nhiễm môi trường và không khí ngày càng tăng, rừng bị tàn phá, hiệu ứng nhà kính do trái đất nóng lên… thì chuyện “ông Trời đỏng đảnh” rất dễ xảy ra. Nó phá vỡ các quy luật thường thấy của thiên nhiên. Đó chính là nguyên nhân để xuất hiện những biểu hiện thời tiết tới mức “cực đoan”, không đoán định được, rất khó hình dung, bất thường và vì thế, thiệt hại thường là rất nghiêm trọng, khó lường.

PGS-TS Phạm Văn Tình

(Viện Từ điển học và Bách khoa thư Việt Nam)