Thị trường điện: cạnh tranh vẫn chỉ là hình thức

Trong trường hợp tăng từ 10% trở lên, ngoài cục Điều tiết điện lực, EVN cần được chấp thuận của Thủ tướng trên cơ sở có ý kiến thẩm định của bộ Tài chính. Theo lộ trình được Chính phủ vạch ra, bước vào năm 2014, thị trường điện bước vào giai đoạn bán buôn cạnh tranh. Thế nhưng…

Hiện nay, tập đoàn Điện lực Việt Nam (EVN) là nhà độc quyền kinh doanh điện trên toàn quốc, vừa độc quyền mua thông qua tổng công ty Mua bán điện trực thuộc EVN, vừa độc quyền bán điện tới tất cả các hộ tiêu thụ. Tính đến 3.2014, EVN vẫn giữ vai trò chi phối khâu phát điện với hơn 60% tổng công suất toàn hệ thống. Bên cạnh đó, vai trò chi phối của EVN vẫn còn thể hiện tại khâu phân phối bán lẻ (hơn 90% thị phần); và độc quyền trong các khâu truyền tải điện. Với sức mạnh thống lĩnh thị trường, không có gì khó hiểu để thấy giá điện chung trên thị trường sẽ bị ảnh hưởng chủ yếu bởi EVN.

Điều đáng nói là EVN có quyền chủ động tự tính toán và đề xuất giá điện bình quân thông qua các thông số như tỷ giá ngoại tệ được xác định căn cứ vào tỷ giá ngoại tệ bình quân; giá các loại nhiên liệu cho phát điện (than); giá mua bán điện của từng nhà máy điện… trong khi các con số chi phí trên không được công khai, minh bạch. Mặt khác với những số liệu được công bố, rất khó có khả năng xác thực độ tin cậy.

Chính phủ đã nhận thức được rằng việc hình thành và phát triển thị trường điện cạnh tranh là chiến lược phát triển dài hạn của ngành điện Việt Nam. Việc này đã được lên kế hoạch từ năm 2006. Theo đó, thị trường điện Việt Nam sẽ hình thành và phát triển theo ba cấp độ: thị trường phát điện cạnh tranh (giai đoạn 2005-2014); thị trường bán buôn cạnh tranh (giai đoạn 2014-2022); thị trường bán lẻ cạnh tranh (sau năm 2022).
Việt Nam đã đi đến cuối giai đoạn đầu (thị trường phát điện cạnh tranh). Mô hình này chỉ có một đại lý mua buôn duy nhất (tổng công ty Mua bán điện trực thuộc EVN) từ nhiều nhà máy phát điện. Toàn bộ điện năng sản xuất ra phải bán cho đại lý mua buôn và đại lý này thực hiên chức năng phân phối độc quyền cho khách hàng tiêu thụ.

Tính đến nay, thị trường này đã chính thức hoạt động được hơn một năm, với quy mô ngày càng được mở rộng khi hết năm 2013 đã có 48 nhà máy tham gia. Tuy nhiên, nó có đang thực sự vận hành hiệu quả hay chỉ mang tính hình thức và thực tế còn độc quyền?

Thực tế cho thấy bên mua duy nhất là công ty Mua bán điện thuộc EVN có toàn quyền quyết định mua điện của doanh nghiệp theo thứ tự giá chào từ thấp đến cao, do đó việc mua bán điện cạnh tranh vẫn chỉ là hình thức. Thị trường phát điện cạnh tranh chỉ hình thành khi các nhà máy bán điện, khối phát điện, khối truyền tải điện phải được nhanh chóng tách khỏi EVN, hoạt động độc lập. Như vậy, lộ trình sang năm 2014 nước ta sẽ bước sang thị trường buôn bán cạnh tranh là hoàn toàn không khả thi khi mà bước đầu xây dựng vẫn dẫm chân tại chỗ.
Quãng đường đưa giá điện theo giá thị trường còn rất nhiều bất cập, bởi các vấn đề tái cấu trúc ngành điện, minh bạch trong việc hạch toán giá cả chi phí, là những vấn đề đã có tiền lệ trong hoạt động kinh tế Việt Nam.

Đoàn Nguyễn