Bão lũ cảnh tỉnh: Miền Trung cần một chiến lược quy hoạch đô thị mới

Tháng 9 và 10 năm nay, dải đất miền Trung lại oằn mình trước ba cơn bão liên tiếp cùng hai đợt áp thấp nhiệt đới. Lượng mưa đo được tại nhiều trạm từ Quảng Bình đến Bình Định vượt 800 - 1.200mm chỉ trong vài ngày, gây ngập sâu trên diện rộng.

Tiến sĩ Tô Văn Trường. Ảnh: TTO

Theo thống kê của Ban Chỉ đạo quốc gia về Phòng chống thiên tai, đến cuối tháng 10.2025, khu vực miền Trung có hơn 25 người chết và mất tích, gần 40.000 ngôi nhà bị ngập, hàng trăm công trình hạ tầng giao thông - điện lực - thủy lợi bị hư hỏng. Một số hồ chứa lớn như A Vương, Sông Bung, Bình Điền phải xả lũ khẩn cấp. Các đô thị lớn như Huế, Đà Nẵng, Hội An, Tam Kỳ, Quy Nhơn nhiều ngày liền chìm trong biển nước, giao thông chia cắt, sản xuất đình trệ, du lịch gần như tê liệt.

Những hình ảnh ấy gợi lại một nghịch lý đã kéo dài nhiều năm: Dù hệ thống đê, hồ, trạm bơm liên tục được đầu tư, nhưng mức độ thiệt hại vẫn không giảm đáng kể. Bởi trong khi biến đổi khí hậu làm thời tiết cực đoan hơn, tốc độ đô thị hóa và san lấp mặt bằng lại diễn ra nhanh hơn khả năng tự điều tiết của thiên nhiên. Ứng phó bao giờ cũng bị động, chỉ có đầu tư cho phòng ngừa mới tạo được thế chủ động giảm nhẹ thiên tai.

Đã đến lúc các địa phương miền Trung cần một chiến lược quy hoạch đô thị mới, trong đó khả năng chống chịu, phục hồi và thích ứng phải được xem là tiêu chí trọng tâm, song hành cùng mục tiêu phát triển kinh tế - xã hội.

Bối cảnh mới và yêu cầu cấp thiết

Nghị quyết số 24 của Ban Chấp hành Trung ương (khóa XI) đã khẳng định: "Chủ động ứng phó với biến đổi khí hậu là vấn đề sống còn của dân tộc". Gần đây, Nghị quyết 36 về phát triển bền vững kinh tế biển đến năm 2030, tầm nhìn 2045, cũng nhấn mạnh nhiệm vụ bảo đảm an toàn cho cư dân ven biển trước thiên tai và nước biển dâng. Thế nhưng trên thực tế, nhiều đô thị miền Trung vẫn phát triển theo kiểu "đánh cược" với thiên nhiên: lấn sông, lấp hồ, bê tông hóa toàn bộ mặt đất, biến các dòng chảy tự nhiên thành ống cống kín. Khi mưa lớn cực đoan, nước không còn nơi thấm, chỉ biết dồn xuống hạ lưu; còn vùng cửa sông bị bồi lấp, khả năng tiêu thoát giảm mạnh.

Trong bối cảnh ấy, việc chuyển từ tư duy ứng phó bị động sang quy hoạch chủ động, thích ứng với biến đổi khí hậu không chỉ là đòi hỏi về kỹ thuật, mà là yêu cầu về quản trị quốc gia.

Đổi mới tư duy quy hoạch - tôn trọng quy luật tự nhiên

Từ xa xưa, con người đã chọn nơi cư trú dựa trên nguyên tắc "cao ráo, thuận nước, tránh gió", nhưng ngày nay, nhiều khu đô thị lại mọc lên ngay trên vùng trũng thấp, san gò, lấp ao, làm thay đổi hoàn toàn cấu trúc tự nhiên. Một khi quy hoạch không dựa trên nền địa hình - thủy văn, thì mọi hệ thống hạ tầng dù hiện đại đến đâu cũng khó tránh khỏi bị động khi bão lũ đến.

Do đó, điều quan trọng nhất là phải đổi mới tư duy quy hoạch. Mỗi đô thị miền Trung cần có "bản đồ rủi ro khí hậu", tích hợp dữ liệu mưa, dòng chảy, độ thấm, ngập lụt và nước biển dâng, được cập nhật hằng năm. Quy hoạch sử dụng đất, quy hoạch giao thông, quy hoạch dân cư phải dựa trên các bản đồ này. Mọi điều chỉnh quy hoạch cần có đánh giá tác động khí hậu - một công cụ pháp lý bắt buộc như đánh giá tác động môi trường.

Đặc biệt, trong quy hoạch đô thị, phải dành tỷ lệ diện tích đất hợp lý cho mặt nước - hồ điều hòa, công viên ngập nước, hành lang thoát lũ. Kinh nghiệm của Huế cho thấy, chỉ cần khôi phục 30% diện tích mặt nước đô thị, mức độ ngập đã giảm rõ rệt trong các đợt mưa lớn gần đây. Ngược lại, nơi nào "xóa sổ" hồ ao, kênh rạch tự nhiên, nơi đó ngập nặng hơn sau mỗi cơn bão.

Nhóm giải pháp phi công trình - nền tảng của phòng ngừa bền vững

Thứ nhất, hoàn thiện cơ chế phối hợp vận hành liên hồ chứa và chia sẻ dữ liệu.

• Rà soát, đánh giá lại hiệu quả thực tế của các quy trình vận hành liên hồ trên các lưu vực lớn để kịp thời điều chỉnh cho phù hợp với điều kiện khí hậu cực đoan và đặc điểm công trình.

• Bổ sung cơ chế vận hành linh hoạt theo thời gian thực, cho phép điều chỉnh mực nước đón lũ, dung tích phòng lũ tùy theo tình huống cụ thể.

• Thiết lập hệ thống chia sẻ dữ liệu khí tượng - thủy văn đồng bộ giữa trung ương, địa phương và đơn vị quản lý hồ; xây dựng cơ chế phối hợp giữa các hồ bậc thang trong và ngoài lãnh thổ.

Thứ hai, ứng dụng chuyển đổi số và trí tuệ nhân tạo (AI) trong hỗ trợ ra quyết định. Cần xây dựng hệ thống hỗ trợ vận hành hồ chứa trên nền tảng số, tích hợp các mô hình toán (thủy văn, thủy lực, dự báo mưa lũ) với công cụ trí tuệ nhân tạo, giúp dự báo mưa và dòng chảy chính xác hơn, hỗ trợ điều tiết theo thời gian thực, tối ưu dung tích phòng lũ và hiệu quả sử dụng nước.

Thứ ba, quy hoạch lại không gian sinh thái: trồng rừng đầu nguồn, rừng ngập mặn ven biển, điều chỉnh mùa vụ nông nghiệp phù hợp với diễn biến thời tiết mới; đồng thời lập bản đồ ngập lụt, tăng cường cảnh báo sớm, di dời dân cư vùng ngập sâu và nâng cao nhận thức cộng đồng.

Nhóm giải pháp công trình - tăng khả năng chống chịu hạ tầng

• Nâng cao dung tích và khả năng cắt lũ của các hồ chứa thượng nguồn, kết hợp nghiên cứu hướng thoát lũ mới nhằm giảm tải cho các đô thị hạ lưu.

• Mở rộng và chỉnh trị các cửa sông, gia cố bờ kè để tăng khả năng tiêu thoát lũ.

• Rà soát, mở rộng khẩu độ thoát lũ của các cầu cống thuộc tuyến đường sắt Bắc – Nam, quốc lộ 1A và đường Hồ Chí Minh, có thể làm cầu cạn ở những đoạn cản dòng chảy.

• Xây dựng hạ tầng chống chịu thiên tai: đường, cầu, trường học, trạm y tế có cao trình an toàn; khu tái định cư bền vững cho dân vùng ngập sâu.

• Ứng dụng công nghệ cảnh báo: bản đồ ngập trực tuyến, tin nhắn SMS, hệ thống loa thông minh tại cộng đồng.

Cơ chế chính sách hỗ trợ và phát triển sinh kế bền vững

Giảm tổn thương sau thiên tai không thể tách rời chính sách xã hội. Các tỉnh miền Trung cần có cơ chế hỗ trợ tài chính cho hộ nghèo, cận nghèo bị ảnh hưởng; cấp tín dụng ưu đãi thông qua Ngân hàng Chính sách xã hội để người dân tái sản xuất; hỗ trợ xây dựng và sửa chữa nhà ở bền vững. Song song đó, cần thúc đẩy các mô hình nông nghiệp thông minh thích ứng khí hậu, du lịch sinh thái, bảo hiểm rủi ro thiên tai, giúp người dân có sinh kế ổn định, gắn bó lâu dài với quê hương.

Bài học từ thế giới: từ "chống lũ" sang "sống chung với nước"

Hà Lan đã chứng minh: Thay vì cố đắp đê cao mãi, hãy tạo “không gian cho dòng chảy”. Các thành phố Rotterdam, Amsterdam có hàng chục công viên ngập nước, quảng trường và bãi đỗ xe được thiết kế để chứa nước mưa khi cần thiết. Nhật Bản, sau thảm họa 2011, đã tái quy hoạch toàn bộ vùng Tohoku: khu dân cư bố trí trên cao, vùng thấp dành cho cây xanh và công trình công cộng. Singapore xây dựng mô hình "đô thị bọt biển", biến hệ thống thoát nước thành mạng lưới thu - trữ - tái sử dụng nước mưa.

Việt Nam hoàn toàn có thể vận dụng sáng tạo các kinh nghiệm đó. Vấn đề không nằm ở thiếu công nghệ, mà là ở tư duy và tính kỷ luật trong thực thi quy hoạch. Khi quy hoạch bị điều chỉnh tùy tiện, khi lợi ích ngắn hạn lấn át an toàn lâu dài, mọi công trình dù tốn kém đến đâu cũng khó bảo vệ được người dân.

Từ bị động ứng phó đến chủ động kiến tạo tương lai

Miền Trung không thể mãi là "vùng trũng của thiên tai". Sự chủ động phải bắt đầu từ khâu quy hoạch, gắn kết chặt chẽ giữa các ngành: tài nguyên - môi trường, xây dựng, giao thông, nông nghiệp và công thương. Quy hoạch phát triển vùng cần tích hợp dữ liệu khí hậu, thủy văn và rủi ro địa chất làm cơ sở bắt buộc. Chính quyền các địa phương phải có cơ chế phối hợp liên vùng, bởi nước lũ không dừng ở ranh giới hành chính.

Quan trọng hơn cả là hình thành văn hóa phát triển bền vững, nơi con người biết tôn trọng quy luật tự nhiên, sống thuận với nước, với gió, với đất. Đó cũng là tinh thần xuyên suốt mà Đảng ta đã nhiều lần nhấn mạnh: phát triển kinh tế phải đi đôi với bảo đảm an toàn sinh thái và an ninh con người.

Thiên nhiên luôn có cách nhắc nhở con người. Bão lũ miền Trung năm 2025 một lần nữa cảnh tỉnh chúng ta rằng: Chỉ có tầm nhìn dài hạn, quy hoạch chủ động và tinh thần "phòng ngừa hơn cứu chữa" mới giúp dải đất này phát triển bền vững, an toàn và tràn đầy sức sống.

Tiến sĩ Tô Văn Trường