“Trời kêu ai nấy dạ”, sao có người không?

Ví dụ: “Trời kêu ai nấy dạ, người ta nói với nhau khi nghe tin một ai đó được chẩn đoán mắc bệnh ung thư. Câu nói ám chỉ sự bất lực của con người trước căn bệnh này” (doanhnhansaigon.vn). “Dưới góc nhìn bi quan thường tình của nhiều người, ung thư là chuyện may rủi, trời kêu ai nấy dạ” (phapluat.online). “Tôi không bao giờ hút thuốc, ăn uống lành mạnh, sống trong môi trường tốt lành nhưng không hiểu sao lại bị ung thư phổi. Trời kêu ai nấy dạ” (vietnamnet.vn). “Ai nấy đều coi đây là bệnh người giàu. Khổ một nỗi người nghèo cũng bị ung thư rất nhiều. Trời kêu ai nấy dạ. Biết thế nào được, sao cưỡng được số trời?” (thoibao.com), v.v.

“Trời kêu ai nấy dạ” là một câu thành ngữ (hay tục ngữ?) khá quen thuộc của tiếng Việt. Trong Từ điển Tục ngữ Việt (Nguyễn Đức Dương, NXB Tổng hợp TP.HCM, 2010) mục từ này được chuyển chú (ghi chú để người đọc xem ở chỗ khác): Nh. (như) Trời gọi ai người ấy dạ. Từ này lại tiếp tục chuyển chú: Nh. Trời gọi đến ai người ấy phải dạ.

Như vậy, Nguyễn Đức Dương coi “Trời gọi đến ai người ấy phải dạ” là biến thể chuẩn. Có lẽ ông cho rằng “kêu” là phương ngữ miền Nam, “gọi” là phương ngữ miền Bắc mà tiếng Hà Nội đại diện cho phương ngữ Bắc (đang được thừa nhận không chính thức là chuẩn cho tiếng Việt toàn dân).

Câu này được tác giả Nguyễn Đức Dương giải thích như sau: “Trời đã gọi đến ai thì kẻ ấy phải dạ ngay (chứ đừng hòng né tránh). Hay dùng để khuyên mọi người hãy cắn răng mà hứng chịu mọi tai ương do trời giáng xuống (vì đó là số phận của chính mình chứ đừng hòng né tránh/đùn đẩy cho người khác)”.

Về cơ bản, ngữ nghĩa là như vậy. Nhưng có thể có một cách giải nghĩa chính xác hơn chăng: “Ai đó trong cuộc đời có thể chịu một rủi ro hay tai ương giáng xuống bất thình lình. Chính sự bất ngờ, ngẫu nhiên, không có một căn cứ nào để cắt nghĩa lí do của tai hoạ này làm người ta cho rằng đó là do ý trời (Trời, được hiểu là một thế lực siêu hình, có quyền định đoạt số phận của người khác)".

“Trời kêu” thì phải “dạ”. Câu này cũng ẩn chứa một hàm ý: “Ý trời đã định, đành phải “cúi đầu” chấp nhận số phận mà đừng có than thân trách phận làm gì”.

Ảnh: TL

Trong một bài trả lời phỏng vấn về “thảm hoạ y khoa” ngày 29.5.2017 ở Bệnh viện Hoà Bình làm chết 8/18 bệnh nhân chạy thận nhân tạo, một bác sĩ có nói đại ý rằng: Sai sót chuyên môn dẫn đến chết người là đáng tiếc. Nhưng tại sao máy móc và dược liệu cùng xử lí như nhau mà có 8 bệnh nhân không may tử vong (trong khi những người khác thoát nạn) thì có nhiều nguyên nhân. Có nguyên nhân khó giải thích. Thôi thì “trời kêu ai người nấy dạ” (!).

Trong sai phạm thi cử PTTH 2018 vừa bị phát hiện ở Hà Giang và Sơn La vừa rồi, nhiều người cho rằng còn rất nhiều tiêu cực như thế ở các địa phương khác nữa cần xử lý. Hà Giang, Sơn La “chết” vì mấy nơi này làm lộ quá, trắng trợn quá, thanh tra bắt buộc phải vào cuộc. Các tỉnh khác nếu làm quyết liệt thì chưa biết chừng, ít nhiều cũng có chuyện như thế. Nhưng “trời kêu ai nấy dạ”, Bộ Giáo dục và Đào tạo chỉ tạm xử lí đến thế thôi. Thế là nhiều nơi vỗ tay vui mừng vì thoát nạn.

PGS-TS. Phạm Văn Tình

(Tổng Thư kí Hội Ngôn ngữ học Việt Nam)