Cây gì quý nhất với người sơn nguyên?

Ngơ ngác

Đó là những ngày đi kiếm con B’nul - người rừng, tiếng K’ho ở trên dãy núi Bra Yang ở cao nguyên Di Linh. Rồi tìm con Bos Sauveli - bò xám ở rừng Chư Mo Ray ở miền hạ Lào nơi tỉnh Kon Tum. Phiêu liêu tìm cọp ở hệ rừng cây bụi ở Chư Prông phía Tây Gia Lai. Tìm con tê giác Java một sừng ở trung nguồn sông Đạ Đơng. Tìm sự đa dạng sinh học trên dãy Tà Đùng giữa Lâm Đồng và Dak Nông... B’nul, Bos Sauveli, tê giác Java một sừng... đâu không thấy, chỉ thấy muốt mùa cây, toàn cây, dưới đại ngàn lặng ngắt.

Tác giả chứng kiến những cây cổ thụ bị dân nhập cư cưa đổ, xẻ gỗ, trốc lấy cả gốc

Những cuộc về với rừng dài ngắn đó, chuyển thành cuộc trao đổi chất tự nhiên của tôi với nguyên sinh. Nhiều lúc tôi nghĩ đến những tổ người, cộng đồng sơn nguyên ngây thơ, trong sáng, oai hùng sống chung bao đời với rừng núi, coi rừng là quê nhà. Họ lang thang trên rừng tự nhiên, chứ không như tôi đi khám phá.

Đại ngàn vô tận đấy, thế mà họ thuộc rừng như tôi nhận ra số nhà ở phố. Thì thôi tôi chỉ còn cách là phải nhờ đến họ, đi cùng họ, người bản địa sơn nguyên, để họ khai minh cho tôi về cây cối xung quanh mà với họ là “nhà” còn với tôi là “rừng” này.

Hơi ấm

Cộng đồng của Y Vang mùa nào cũng lên rừng hái M’nga (tiếng phổ thông gọi phong lan rừng) về bán kiếm cơm áo. Những ngày trước Vang hái M’nga ở rừng Buôn Ja Vầm. Sống bằng nghề hái M’nga, Vang cứ đi thế, từ buôn Dtun của người Ê Đê, xã Ea Bur vào cánh rừng xa hơn như ở vùng Buôn Đôn này mới có nhiều M’nga.

Phản xạ của họ trước rừng, là chỉ lẩy, khai thác vài loại cây ấy mang về phục vụ không gian sống, chứ không phải thấy cây gì to cũng đốn hạ, chặt hàng loạt.

Để có M’nga Vang trèo lên trên cây cổ thụ thế này để gỡ, vì nó là loài nương sinh. Vang bảo, không chỉ nơi thân cây, vỏ cây, gốc cây, như mọi người bản địa, trong rừng, nhìn lá cây là anh biết thân cây gì đang thẳng lên trời kia. Và Y Vang chỉ ra cây Ana K’pẽh (tiếng phổ thông gọi chệch thành căm xe), K’chih (tiếng phổ thông gọi chệch là cà chít) là thứ cây ấm áp và gần gũi nhất với cộng đồng sơn nguyên của anh.

Bao giờ làm nhà dài, nhà sàn, họ cũng tìm thứ cây này về làm. Gỗ Ana K’pẽh, Ana K’chih không ngấm nước, chịu được ẩm lẫn nắng nóng, màu gỗ đẹp, không mối mọt. Sàn nhà thì làm bằng ván Ana K’lông, vì nó thơm, nhẹ, và vân đẹp mềm dịu. Nếu không có Ana K’pẽh, Ana K’chih, thì chọn Ana Asan (cây hương) thay, để làm khung sườn, cột nhà.

Quá nhiều cây hiện ra trong sử thi của họ, nhưng ra ngoài cuộc đời thật này, thì Ana K’pẽh, Ana K’chih là cây rừng thân, vật thân, như máu thịt xuyên suốt. Và chiếc cầu thang nhà dài, lối lên nhà duy nhất, với đôi nhũ hoa biểu tượng mẫu hệ ngay giữa thế kỷ XXI này, làm bằng Ana K’chih. Đến những vườn tiêu kia, các làng người ở Tây Nguyên còn lấy Ana K’chih làm giá thể cho tiêu leo. Sự thật vật chất và tình cảm máu thịt với Ana K’pẽh, Ana K’chih, Ana K’lông tràn đầy trong căn nhà của họ, sinh hoạt của họ, vật dụng của họ. Như vật thân khác, con thuyền độc mộc, cũng chỉ lấy cây Dhi Grier (cây sao) để làm. Nhà nào cần một cái thuyền thì đi chặt đúng một cây Dhi Grier về đục thành thuyền.

Một cô gái Ê Đê bên chiếc cầu thang nhà dài làm từ cây K’pẽh khắc hình bộ ngực phụ nữ

Không riêng sắc dân Ê Đê, mà sắc dân J’rai, Banah, Sê Đăng, Rơ Ngao, K’ho, M’nông cũng thế, vẫn chỉ gắn bó máu thịt với cây cà chít, căm xe, chỉ có tên của nó được gọi tên khác đi vì khác hệ ngôn ngữ, giữa Nam Đảo và Môn-Khơme.

Phản xạ của họ trước rừng, là chỉ lẩy, khai thác vài loại cây ấy mang về phục vụ không gian sống, chứ không phải thấy cây gì to cũng đốn hạ, chặt hàng loạt. Đến thập niên 1990, cộng đồng các dân tộc bản địa Tây Nguyên vẫn không hề coi gỗ rừng là “hàng hóa”, không có nghề xẻ gỗ trên rừng và buôn bán gỗ. Và sống dưới ngọn núi, dải rừng, thung lũng nào đó là ở mãi quanh đấy, hoàn toàn không có chuyện “du canh du cư” như người ta hay gán một cách oan nghiệt và đau đớn cho họ. Nên những thứ cây mà dân nhập cư cho là cao giá như cẩm lai, lim, gõ, pơmu, huỳnh đàn... họ cũng không để ý, dù biết hết chúng ở chỗ nào trên rừng kia, tên cây, hình thù thân, lá, đặc điểm sinh trưởng. Ngay thứ cây có giá trị bạc tiền cao là K’Năng Jieng (trầm hương) họ cũng không hề đụng đến.

Thiêng: ánh sáng

Dĩ nhiên với người sơn nguyên, rừng đã là thiêng, toàn bộ, ở đó có Yàng (thần). Nhưng trong cái thiêng bao trùm bao giờ cũng có cái thiêng cụ thể. Vậy cây gì là thiêng nhất với cộng đồng sơn nguyên? Ana Truol (bằng lăng), Ana K’lông (dâu), Ana Jrê (si), Ana H’ra (sung), Ana K’hô, Ana Tơnir, Ana K’nang, Ana Êrăng, Ana Sam Drau, Ana Bgir, hay Dhi Kơ dăm, Dhi Mơpih...? Suốt 25 năm qua, khi gặp bất cứ người bản địa sơn nguyên nào, tôi vẫn chỉ hỏi, rằng cây gì quý thiêng nhất đó.

Vang lẫn H’ Điệp, Y Khuyên, H’Di, Y Blai Niê, Y Phôn... ở vùng Ê Đê, lẫn Y Cư, Y Nghuông, Y Bhun... ở vùng M’nông, rồi Ka Jarai, K’nhul... ở vùng Cill, Ka Èo, Ka Nói, K’Boi ở vùng K’ho, Mạ... đều nói ngay là cây K’tơng. Họ rằng, K’tơng nó tốt bụng và thiêng vì nó che chở nguồn nước, mà nguồn nước là khởi đầu sự sống. Chỗ nào có K’tơng là chỗ đó có mát lành, cộng đồng sống được.

Một cây K’tơng cổ thụ

Người sơn nguyên luôn cúng bến nước, trong đó có Ana K’tơng. Cây thiêng tiếp nữa với họ là M’nút. Bến nước có cây này hiện diện thì không được tắm vào 12 giờ trưa, và cần gì cũng không được bước xuống đó lúc 12 giờ đêm - giờ cây nghỉ ngơi. Và cây thiêng dạng này nữa là K’djar - cây đa theo cách gọi của người Kinh. Ngay cả Y Phôn - người viết những bài hát sâu nặng nhất về cây cỏ, núi đồi Tây Nguyên cũng từng bảo K’djar là điểm tựa, che chở cho làng, là cây của muôn cây. Nên người M’Nông - sắc dân bản địa lâu đời nhất miền thượng này, mới có câu: “Hên sit bah ri ta Jri bar jâng” (Đi xa về ghé gốc cây đa). Cả ba cây trên, con người khi đến gần nó đều không được nói bậy chứ đừng nói chơi trèo hay đụng chạm.

Nhưng cái cây cao thiêng bao trùm chứa cả điều thiện lành lẫn xấu ác lại là cây T’lôn. Nó bí ẩn, hơn cả những loài thú tinh khôn và hiếm nhất. Vì hiếm người nhìn thấy được nó. Có người sinh ra đến lúc tàn đời mà đi rừng vẫn chưa từng gặp. Đại ngàn bao la, nhưng chỗ nào có cây T’lôn là thông tin này truyền đi khắp, bon, buôn, plei này qua bon, buôn, plei kia, từ nơi cư trú của người M’nông sang nơi của người Ê Đê, J’rai, Ba Nah, Sê Đăng...

Cái tình của người sơn nguyên với Mẫu thượng ngàn nó lê thê, lê thê từ trong sử thi ra bên ngoài, là từ xa xưa tới buổi hiện đại.

Y Blai Nie từng nghe ở vùng rừng xa cách trở, giữa Yang Sơn (huyện Lak, Dak Lak) với vùng Krông Ana còn một cây. Và cây thiêng cao to khổng lồ không gần gũi với con người, chứa cả xấu tốt - tức chứa cả ma quỉ lẫn thánh thần nữa là Ana Săr Chinpí. Cây này tán rộng hàng chục người nối tay chưa hết, và gốc có khi cả chục thước. Những người trẻ giờ gần như không còn hay biết đến nó nữa. Những người lớn tuổi thì từng nghe nói, có người thấy được nó ở tận rừng... Campuchia.

Cây này gỗ có màu đỏ đẹp nồng nàn nhất trong các loài cây thịt thân màu đỏ, nhưng không ai dám đụng vào. Bởi hình dáng nó lạ quá. Nó lạ thì kiêng nể vậy. Nhờ biết “sợ” mà thương yêu rừng núi, nên rừng còn. Hết ngưỡng vọng và hết “sợ” rừng ở chỗ nào là chỗ đó hết rừng.

"Di sản" tinh thần

Vì vậy mà hạ một cái cây về làm nhà cũng cúng, cây để đẽo tượng cho người chết ở nhà mồ cũng vậy, và cây để làm cây nêu cho lễ hội làng cũng thế. Đều làm lễ “xin” trời đất cho phép. Ý thức “Mẫu thượng ngàn” (Mẹ rừng đầu non) là thật, đạo Mẫu là có thật. Đạo Mẫu của người Kinh, nhưng dân nhập cư đến miền thượng thì khỏi nói, họ có chiêm bái hay kiêng sợ gì đâu; coi mọi cây, con đều là “con tép”, là của cải, bạc tiền giữa trời mà không có khóa. Chỉ khi lũ lụt đổ xuống, thiên tai ập về xuôi, họ chơi vơi, họ nhìn nhau, họ kêu ca, họ than khóc, và họ chửi rủa vào những nguyên do.

Còn cái tình của người sơn nguyên với Mẫu thượng ngàn nó lê thê, lê thê từ trong sử thi ra bên ngoài, là từ xa xưa tới buổi hiện đại. Trước khi thành người, con người là một loài thú, và ở trong rừng. Nó mát rượi như phận bọt bèo hữu hạn của kiếp người trong trời đất, cái loài cũng đến với mặt đất một cơ số năm mùa nào đó rồi tan vào thực vật như bao loài khác.

Bài và ảnh Nguyễn Hàng Tình

» Xe chở lương tâm

» Giai điệu gồ ghề của Buôn Mê... Thật

» Gùi phúc âm lên đồi bác ái

» Con tằm leo qua núi biếc

» Lời sám hối từ biển sâu

» Những ánh mắt ngơ ngác thời TPP