Chân dung phố mộng M'nông

Phố xá đầy dốc, đường cong, thẳng, méo, muôn hình vạn dạng, theo địa hình núi đồi, suối khe, thung lũng, vườn rẫy tự nhiên liên tiếp. Núi đồi xanh êm ả đang che chở, vun bồi phố. Bất cứ vị trí nào trong số sáu điểm cao nhất ở đây, là đồi Đức Mẹ, đỉnh Num Rạ, đồi Pháo, đồi Mỏ Đá, đồi Sân bay dã chiến, hay đồi Tỉnh Đội tôi đều nhận ra vẹn nguyên hết dáng hình Gia Nghĩa. Đô thị mang dòng máu của thảo nguyên.

Vịt và thiên nga

Trước năm 2004 trái tim của Gia Nghĩa là chỗ ngã ba có con hồ nho nhỏ mà người dân thường thả vịt nuôi, và cái tên hồ Vịt được định danh. Bây giờ trái tim của Gia Nghĩa đã là hồ Đắk Nông, vì mới ngăn được dòng suối lớn giữa xứ sở lại mà hình thành nên hồ. Hồ Vịt vẫn còn đó, nhưng nay người dân xung quanh quyết liệt bảo tôi phải gọi là “hồ Thiên Nga”. Khi đã thành hoa hậu và có tiền mua váy, đeo vàng nơi tay thì cái tên cũng muốn thoát khỏi quê mùa.

Nhà thờ chính của giáo xứ nay cũng được bố trí qua phía bên kia hồ. Tháp chuông từ đồi cao thoáng rộng soi bóng xuống con hồ vừa mới hình thành làm công trình tôn giáo cao sang hơn. Đối diện qua phía kia, là ngôi chùa Phật giáo xưa nhất. Chỉ có đài phát thanh - truyền hình tỉnh không còn lấy nhạc hiệu là bài Hoàng hôn màu lá của ông Thanh Tùng nữa, bởi cô bác cho rằng Đắk Nông không còn “bát ngát rừng”, “bát ngát lâm trường” như trong bài hát - “nghe ngượng lắm”. Xứ sở biết ngượng là xứ sở có tư cách.

Hoa phượng vàng tinh khiết riêng có của cao nguyên M’nông trên những con đường ở Gia Nghĩa

Một kịch bản, quy hoạch rõ ràng cho Gia Nghĩa kịp ra đời ngay sau khi tách tỉnh Đắk Nông ra khỏi Đắc Lắk. Người ta muốn một Gia Nghĩa sang cả, hiện đại, và “Tây” như Đà Lạt thời vàng son, thậm chí đặc sắc hơn thế nữa. Trước hết, như cái hồ Đắk Nông giữa lòng đô thị này là phiên bản thông minh của hồ Xuân Hương ở Đà Lạt, nhưng rộng gấp bốn lần hồ Xuân Hương. Rồi, nhà cửa chỉ toàn kiến trúc biệt thự Âu, Mỹ, Nhật. Và, những đường phố, được quy định trồng cây hoa phượng vàng đẹp tinh khiết của cao nguyên M’nông để tạo ra một bản sắc nên thơ riêng. Đường phố thì có thể rồi đây đầy loài hoa đặc sắc đó, nhưng dân tình cày rẫy lấy tiền đâu cất biệt thự.

Tôi ném mình vào trong Gia Nghĩa. Thị xã nhấn nhá những khóm bê tông, nhà cửa trong sự bát ngát xanh của rẫy nương. Cũng có đôi ba con đường mở ra như đại lộ. Nhưng đại lộ đẹp ngây ngất giữa một phố thị chỉ vài vạn dân đã khiến thành phố lưa thưa, hắt hiu, cô quạnh ngay giữa ban ngày. Nhiều con đường toàn công sở mà vẫn buồn, cho dù công sở nào cũng to khủng khiếp. Nhiều lúc thấy chỉ toàn công chức qua lại. Hệ thống đèn giao thông cũng đã dựng đặt ở nhiều ngã đường. Chỉ có điều, đường sá thênh thang thưa vắng, mà đèn giao thông hiện hữu thì tín hiệu kia thành vật cản giao thông. Đà Lạt ra đời 123 năm, dân số mấy trăm ngàn, đến giờ vẫn không cần đèn giao thông.

Chiếc áo khoác “lên đời” của Gia Nghĩa đang to hơn thân thể của nó.

Chợ chiều

Người Gia Nghĩa là dân Quảng Nam, Quảng Ngãi, Bình Định, và Thừa Thiên. Chiều đã về rồi, trên phố, và chợ Gia Nghĩa. Kìa, những người M’nông vẫn gùi những gùi măng, đọt mây, lá bép ra thị xã an nhiên bày bán cùng những người Kinh nói thứ giọng Quảng lưu vong từ lâu. Chợ thị xã tỉnh lỵ mà mộc mạc, đơn sơ còn hơn bao chợ huyện. Cá biển đưa từ Bình Thuận lên theo đường 28. Cá nước ngọt đánh bắt từ sông suối, các lòng hồ thủy điện, và nuôi trong các nương rẫy. Rau muống, rau xà lách xoong, rau mùi hãy còn được đưa từ Buôn Ma Thuột xuống. Và cà rốt, khoai tây, sú lơ, hoa cúc, hoa hồng vẫn đưa từ Đà Lạt sang. Đô thị Gia Nghĩa chưa có nền trồng rau cơ bản-yếu tố căn bản của một đô thị và ngoại ô của nó thường đảm nhận việc này. Ngay nguồn nhân viên cán bộ cho bộ máy chính quyền hoạt động vẫn hơn một phần ba là người từ Buôn Ma Thuột chi viện, được đưa đi đưa về hằng tuần. Vì Gia Nghĩa hưởng đặc ân để làm một tỉnh lỵ chứ nó không có nền đời sống xã hội phường nghề, công nghiệp, thương mại, dịch vụ, du lịch, đào tạo nguồn nhân lực. Ơn trời, nhờ thế, nó là một kiểu đô thị thanh lành riêng. Người Gia Nghĩa mộc mạc như cây cỏ thảo nguyên M’nông, không có chút gì “thị dân” cả.

Hồ nhân tạo Đắk Nông giữa lòng đô thị sơn cước Gia Nghĩa

Sương mai

Cả mùi sương Gia Nghĩa cũng ám ảnh tôi. Cái địa hình lô nhô đồi bát úp, “tính” thảo nguyên của nơi này làm sương lềnh bềnh giữa không gian, và phố thị trôi trong đó. Không có gì che chắn cả. Bởi thung lũng ở đây dày đặc nhưng không sâu, đồi nhiều nhưng không có núi cao, thảo mộc nhiều nhưng không có rừng. Cái thứ hơi nước gọi là sương đó nó trùm xuống, rồi vỡ òa theo nắng đầu ngày lên. Những vườn rẫy chìm sâu, những công trình mới xây thời thị trấn “lên đời” tỉnh lỵ làm le lói những tín hiệu kiến trúc cao đầu tiên. Cư dân đi làm rẫy lẫn lộn trong sự thiểu số của cư dân bán buôn nhỏ. Nhờ khe lạch nhiều, hơi nước, ẩm độ cao nên sương mùa nào cũng có. Đường nào cũng dốc, cũng cua, cũng cong, cũng lên, cũng xuống, liên tục và đề huề, làm ngõ lối nào cũng nên thơ. Cuối con phố nào cũng đều là rẫy, là vườn. Sương va vào vườn, vườn va vào sương, người va vào sự mờ ảo đó. Sương làm cho thành phố này đã mềm còn mềm thêm, lành hơn. Giữa thời khắc thế này thì nên ngắm nhìn vóc dáng của nó với tư thế rón rén, từ tốn, để nhận ra Gia Nghĩa rất bẽn lẽn, dung dị, nết na. Mà không chỉ ban mai, ở đây, trong một ngày, xem ra có đủ cả bốn mùa tiết trời, mà phải để ý ta sẽ nhận ra nó xê dịch rất nhẹ êm.

Một nhà thờ mới cất trên rẫy đồi cà phê

Với tôi, đây (cùng Đà Lạt) mới đúng nghĩa “phố núi”, chứ không phải Pleiku. Bởi Pleiku yêu quý của tôi được tác động cảm tính vào thính giả qua âm thanh và gọi lên như một quán tính bởi thói quen đám đông từ bài hát Phạm Duy phổ thơ Vũ Hữu Định.

Gia Nghĩa nữ tính và thơ ngây đáng để gọi là Nàng. Nàng có trời đất sang cả, ở trên cao, đủ nắng gió, ẩm ướt, mát lành, và nhất là chưa vào vòng hỗn tạp chung. Nhưng không biết Nàng đoan trang, tử tế được bao lâu, sự kiên trì đến đâu trước tư duy và lèo lái đô thị theo nhiệm kỳ chung của xã hội.

Nàng như một chấm nhỏ, “chấm đô thị”, giữa một cao nguyên M’nông với đầy đủ chua ngọt của đất trời.

Bài và ảnh Nguyễn Hàng Tình

_______________________

(*) Bài viết này đăng tải trên giai phẩm Người Đô Thị Xuân 2016, phát hành rộng rãi trên các sạp báo toàn quốc ngày 20.1.2016.