Chuyện đời từ con cá nhỏ

Ảnh: TL

Trong giao tiếp hiện nay, nhũn còn dùng để chỉ thái độ của ai đó mất hẳn đi sự cứng cỏi vốn cần phải có. Ví dụ, ta thường nghe nói: Nó cứ chịu nhũn mãi thế làm cho bọn thằng Cương càng làm tới; Mấy cô cậu “quái xế” đua xe chạy bạt tử, vậy mà hễ gặp công an là lập tức nhũn như con chi chi, mặt cắt không còn giọt máu…

Thành ngữ nhũn như con chi chi thường được dùng để chỉ thái độ quá mềm yếu chịu nhún nhường do sợ sệt hoặc bị lép vế trước người khác. Thí dụ: “Nhưng độ này nó tiến bộ rồi. Ban nãy anh em phê bình nó, nó cứ nhũn như con chi chi” (Xuân Thiều, Mặt trân kêu gọi); “Từ khi tôn huynh bị giữ tối nay, đệ đã dám hé răng nói một điều gì hớ hênh đâu, cứ nhũn như con chi chi” (Chu Thiên, Bóng nước Hồ Gươm); Ở nhà thét lác, ba hoa/ Ra đường thì nhũn như là chi chi (ca dao),…

Tương truyền theo dân gian, chi chi là một loài cá nhỏ, thân mềm yếu, ăn nổi. Nếu con chi chi bị vớt lên khỏi mặt nước, thì chỉ một loáng sau là thân hình của nó đã nhũn nát. Chi chi dùng làm mắm rất tốt, vì mau ngấu và mắm có vị ngọt rất riêng. Từ đặc điểm ngoại hình trên của loài cá chi chi mà dân gian đã nhận xét khái quát hoá, chọn làm nét nghĩa biểu trưng cho đặc điểm, tính cách, thái độ chịu nhũn, chịu lún quá mức cần thiết của ai đó trong cuộc sống.

Điều lí thú là từ nhũn trong thành ngữ này vốn biểu hiện thuộc tính vật lí của vật thể lại được người Việt dùng để chỉ tính tình, thái độ ứng xử của con người. Cách nói hoán dụ hàm ẩn như vậy ta còn có thể bắt gặp ở nhiều thành ngữ, tục ngữ khác nữa: ngang như cua (cua có thói quen bò ngang), tốt mã giẻ cùi (giẻ cùi là loài chim đẹp mã, nhưng chuyên ăn phân súc vật, không tương xứng giữa hình thức và hành vi trong cuộc sống), v.v.

Tuy nhiên, theo GS. Vũ Quang Côn, Chủ tịch Hội Côn trùng học Việt Nam thì, dường như con chi chi chỉ có trong tưởng tượng của người đời với những đặc tính được dân gian thêu dệt nên là một loài nhỏ bé, yếu đuối, có bất cứ tác động nào bên ngoài cũng thu mình lại, luôn ở trạng thái tự bảo vệ mình một cách thụ động nên người ta ví nét tính cách đó gắn với con người.

Trong danh sách tên phổ biến của các loài, không thấy sách vở nào ghi chép lại con chi chi trông như thế nào, thuộc họ, loài nào, tên khoa học ra sao. Trong khi đó, nó lại là biểu tượng của sự thất thế, đầu hàng. “Theo quan điểm cá nhân của tôi thì giống như nhiều con vật khác chỉ có trong tưởng tượng, nhưng lại rất gắn bó mật thiết với đời sống, nhiều khi trở thành biểu tượng, thì con chi chi là một trong số đó”.

Thực tế thì hiện tại chẳng ai tìm thấy loài cá có những đặc tính như cá chi chi như đã nói. Nhưng nó vẫn tồn tại trong giao tiếp ngôn từ với nghĩa biểu trưng mà ta vẫn biết.

Bây giờ chẳng thấy chi chi
Nhưng trong thành ngữ thì ghi rõ ràng...

PGS-TS. Phạm Văn Tình