Gà lôi trắng “nổi” khắp mạng xã hội: Chuyện lý, tình và bài học thức tỉnh

Những ngày qua, vụ việc anh Thái Khắc Thành ở xã Đô Lương, tỉnh Nghệ An, bị phạt 6 năm tù vì hành vi nuôi và bán 13 con gà lôi trắng (nằm trong Danh lục đỏ IUCN) đã thu hút sự chú ý lớn từ dư luận, đặc biệt trên mạng xã hội.

Nhiều người bày tỏ sự bất bình khi cho rằng đây chỉ là hoạt động “nuôi chim cảnh” thông thường, không đáng bị xử phạt nặng nề. Cũng có nhiều ý kiến cho rằng việc nhân nuôi thành công gà lôi trắng (từ 3 con gà lên 13 con) là đóng góp lớn cho việc bảo tồn loài, nên được tôn vinh thay vì xử phạt.

Trong khi đó, theo giới bảo tồn, đằng sau bản án là hệ thống quy định nghiêm ngặt về bảo tồn động vật hoang dã, dựa trên cơ sở khoa học toàn cầu. Việc gây nuôi các loài động vật cấm, cần phải đáp ứng đủ các điều kiện pháp lý.

Gà lôi trắng có được nhân nuôi?

Chia sẻ với phóng viên VietnamPlus, một chuyên gia bảo tồn nhấn mạnh để hiểu rõ vấn đề trên, cần làm sáng tỏ về Danh lục Đỏ của IUCN, Công ước CITES, và lý do tại sao việc nhân nuôi tự phát lại không góp phần cứu các loài hoang dã khỏi bị tuyệt chủng, thậm chí có thể gây hại.

Danh lục Đỏ của Liên minh Quốc tế Bảo tồn Thiên nhiên (IUCN Red List) là một công cụ đánh giá toàn cầu về tình trạng đa dạng sinh học. Danh lục này phân loại các loài dựa trên mức độ rủi ro tuyệt chủng, từ “ít lo ngại” (cấp LC) đến “cực kỳ nguy cấp” (cấp CR) cho đến “tuyệt chủng” (cấp EX); cũng như dựa trên dữ liệu khoa học về quy mô quần thể, phạm vi phân bố, môi trường sống, và các mối đe dọa như săn bắt, mất rừng hay biến đổi khí hậu.

Việt Nam, một “điểm nóng” đa dạng sinh học, cũng đã và đang sử dụng danh sách này để xây dựng chính sách bảo vệ, giúp ưu tiên nguồn lực và ngăn chặn cuộc tuyệt chủng hàng loạt thứ sáu do hoạt động con người gây ra. Việt Nam cũng đã xây dựng Danh lục đỏ riêng cho quốc gia, căn cứ trên dữ liệu khoa học về các loài phân bố ở nước ta, hiện trạng và mối đe dọa lên các loài đó.

Sách Đỏ là danh lục để tham khảo về mặt khoa học, cung cấp thông tin căn cứ cho các nhà làm luật ra thông tư, nghị định, luật.

“Không có Danh lục Đỏ, chúng ta sẽ thiếu cơ sở khoa học để hành động kịp thời, dẫn đến mất cân bằng sinh thái ảnh hưởng đến nguồn nước, không khí và thực phẩm mà con người phụ thuộc,” vị chuyên gia bảo tồn nhấn mạnh.

Đối với gà lôi trắng, theo Danh lục Đỏ IUCN, loài này được xếp ở mức “ít lo ngại” nhờ quần thể ổn định ở một số khu vực Đông Nam Á và Trung Quốc. Tuy nhiên, ở Việt Nam, do săn bắt làm chim cảnh hoặc thức ăn đặc sản, cùng với mất môi trường sống, quần thể loài này bị đe dọa nghiêm trọng hơn.

Ban đầu, theo Nghị định 84/2021/NĐ-CP, gà lôi trắng thuộc Nhóm IB (nguy cấp cao), cấm nuôi và buôn bán mà không có giấy phép đặc biệt.

Tuy nhiên, từ ngày 1.7.2025, theo Thông tư số 27/2025/TT-BNNMT của Bộ Nông nghiệp và Môi trường, gà lôi trắng đã được chuyển sang Nhóm IIB - nhóm động vật rừng hạn chế khai thác và sử dụng vì mục đích thương mại; pháp luật vẫn có thể cho phép nuôi một số loài, nhưng người nuôi phải đáp ứng đầy đủ điều kiện, thủ tục, tiêu chuẩn bảo tồn và không gây hại quần thể tự nhiên.

Về lý do vì sao lại quyết định đưa gà lôi trắng từ nhóm IB sang nhóm IIB, theo đại diện Cục Lâm nghiệp và Kiểm lâm (Bộ Nông nghiệp và Môi trường), đó là bởi gà lôi trắng đã đáp ứng một trong các tiêu chí xác định loài nguy cấp, quý hiếm nhóm IIB theo quy định tại Khoản 3, Điều 4 Thông tư 27/2025.

Phát hiện các loài gà quý hiếm tại Khu bảo tồn thiên nhiên Pù Hu. Ảnh: Nguyễn Nam/TTXVN

Vì sao có công nhân nuôi vẫn bị phạt nặng?

Vậy tại sao trường hợp anh Thái Khắc Thành gây nuôi gà lôi trắng được nhiều ý kiến cho rằng là thành công (từ 3 con lên 13 con), vẫn bị phạt tù?

Đại diện lãnh đạo Cục Bảo tồn thiên nhiên và Đa dạng sinh học (Bộ Nông nghiệp và Môi trường) cho biết quy định mới nêu rõ hoạt động khai thác, nuôi, kinh doanh, vận chuyển, lưu giữ các loài nguy cấp, quý, hiếm không được ảnh hưởng tiêu cực đến sự tồn tại, sinh trưởng, phát triển của loài đó trong tự nhiên và phải được quản lý, đảm bảo nguồn gốc hợp pháp.

Các hoạt động nuôi sinh sản, xuất khẩu loài nguy cấp, quý, hiếm được ưu tiên bảo vệ phục vụ mục đích thương mại chỉ được thực hiện đối với cá thể từ thế hệ F2 của loài được Cơ quan khoa học CITES Việt Nam xác định về khả năng sinh sản, sinh trưởng qua nhiều thế hệ trong môi trường có kiểm soát và không ảnh hưởng đến đến sự tồn tại, phát triển của loài đó trong tự nhiên.

Tức là hoạt động gây nuôi phục vụ mục đích thương mại phải đảm bảo nguồn gốc, đăng ký với cơ quan chức năng, mã số cơ sở, giấy tờ vận chuyển.

Trao đổi liên quan đến vấn đề trên, ông Nguyễn Hữu Thiện - Phó Cục trưởng Cục Lâm nghiệp và Kiểm lâm (Bộ Nông nghiệp và Môi trường), cũng cho biết kể từ ngày 1.7.2025, danh mục loài nguy cấp, quý, hiếm được áp dụng theo quy định tại Thông tư 27/2025. Với gà lôi trắng, từ ngày 1.7, nằm trong nhóm IIB, tức là loài hạn chế khai thác và sử dụng vì mục đích thương mại.

Đối với các hành vi vi phạm, một ý kiến chuyên gia cho hay mức xử phạt sẽ phụ thuộc vào giá trị buôn bán của loài nguy cấp quý hiếm đó, với mức phạt tù từ khoảng 6 tháng đến 3 năm. Tuy nhiên, do bản án đối với trường hợp của anh Thái Khắc Thành mới đây, xảy ra trước thời điểm Thông tư số 27 hiệu lực, nên vẫn áp dụng theo quy định tại Nghị định 84 và Bộ Luật Hình sự.

Với vụ việc của người dân ở Nghệ An, theo ông Thiện, sẽ áp dụng quy định tại thời điểm phát hiện vi phạm đang có hiệu lực thi hành.

Một chuyên gia cũng nhấn mạnh rằng đối với hoạt động gây nuôi thương mại, nếu không kiểm soát chặt chẽ, việc nuôi tự phát sẽ làm tăng cung, kích thích cầu từ “thị trường đen,” dẫn đến săn bắt nhiều hơn để lấy giống.

“Ví dụ, nếu mọi người tự do nuôi gà lôi trắng (mua từ nguồn không rõ ràng hoặc qua mạng xã hội), thị trường sẽ bùng nổ, nhưng nguồn giống chủ yếu từ hoang dã, đẩy loài đó đến nguy cơ tuyệt chủng cục bộ,” vị chuyên gia nói.

Từ vụ việc đáng tiếc đến bài học thức tỉnh

Theo giới chuyên gia bảo tồn, việc nhân nuôi tự phát, như trường hợp anh Thái Khắc Thành ở tỉnh Nghệ An với việc mua bán gà lôi trắng từ nguồn không rõ ràng hoặc qua mạng xã hội mà không đăng ký, sẽ khó kiểm soát và cũng không thể phục vụ được mục tiêu bảo tồn các loài hoang dã.

Thực tế thời gian qua cho thấy việc nhân nuôi không kiểm soát thường dẫn đến mất đa dạng nguồn gen, suy thoái các thế hệ sau của loài, dễ mắc và truyền bệnh và rất khó thích nghi nếu thả chúng về tự nhiên do đã quen với điều kiện nuôi nhốt nhân tạo.

Nguy hiểm hơn, việc nuôi nhốt động vật hoang dã tự phát có thể góp phần che giấu buôn bán bất hợp pháp, thúc đẩy săn bắt từ nguồn hoang dã…

Mặt khác, việc đầu tư cho nhân nuôi bảo tồn các loài hoang dã cũng cực kỳ tốn kém và phải được thực hiện tại các cơ sở được cấp phép, có biện pháp theo dõi nguồn gen, phối giống chọn lọc và kế hoạch bảo tồn tại chỗ, tuân thủ các tiêu chuẩn nghiêm ngặt trong một quy trình và thời gian dài.

Câu chuyện về nhân nuôi và bán gà lôi trắng mới đây không phải là trường hợp cá biệt mà phản ánh vấn đề lớn hơn với nhiều loài được ưu tiên bảo tồn ở Việt Nam. Ví dụ, hổ thuộc Phụ lục I của CITES và Nhóm IB Việt Nam, bị đe dọa bởi buôn bán da, xương làm thuốc, với quần thể hoang dã được coi là đã không còn tồn tại; voi châu Á cũng Nhóm IB, giảm mạnh do mất rừng và nạn săn ngà voi; tê giác một sừng đã tuyệt chủng ở Việt Nam từ 2010 vì săn trộm sừng dùng làm “thần dược.”

Vì vậy, để tránh những vụ việc đáng tiếc như anh Thành, một số ý kiến chuyên gia bảo tồn cho rằng người dân cần tìm hiểu kỹ quy định pháp luật trước khi nuôi hoặc buôn bán động vật hoang dã.

Người dân hãy kiểm tra danh mục loài nguy cấp tại Danh lục Đỏ IUCN, Danh lục Đỏ Việt Nam, hoặc hỏi thông tin từ lực lượng kiểm lâm. Tùy tình trạng bảo tồn của từng loài, người dân chỉ nên mua từ nguồn hợp pháp với giấy tờ đầy đủ theo quy định đối với các loài được buôn bán, nhân nuôi.

Quyết định đúng không chỉ giúp tránh vi phạm pháp luật, tránh bị xử phạt, mà người dân cũng sẽ thực sự góp phần bảo vệ đa dạng sinh học, bảo vệ các động thực vật hoang dã quý hiếm. Nếu có nghi ngờ buôn bán bất hợp pháp, hãy báo cho cơ quan chức năng qua đường dây nóng của Kiểm lâm hoặc các tổ chức bảo tồn. Bảo tồn không phải chỉ có cấm đoán mà là hành động có trách nhiệm, giúp cân bằng giữa nhu cầu con người và thiên nhiên!

Vũ Võ