Nông dân ngập ngừng trước... sức hút thị trường

Niềm tin và cơ hội thị trường

Theo sở Công thương TP.HCM , hiện nay sản lượng tiêu thụ rau sạch tại các kênh phân phối như siêu thị, cửa hàng tiện lợi trên địa bàn thành phố là 217,53 tấn/ngày gồm 118,9 tấn rau thường và 98,63 tấn rau sản xuất đạt chuẩn VietGAP (tạm gọi là rau sạch - PV). Kênh phân phối chủ lực của sản phẩm rau VietGAP tại TP.HCM là hệ thống siêu thị - cửa hàng tiện lợi, số ít còn lại là qua các kênh khác như chợ, cửa hàng tạp hoá, bếp ăn trường học. Cũng theo sở này, các đơn vị sản xuất rau của tành phố cung ứng được 38% tổng sản lượng rau tiêu thụ (46% đối với tổng sản lượng cung ứng rau thường và 29% đối với tổng sản lượng rau VietGAP). Phần còn lại do các đơn vị từ các tỉnh miền Đông, miền Tây nhập về. Căn cứ vào những phân tích cho thấy cơ hội cho các đơn vị sản xuất rau tăng qui mô sản xuất vì lượng cung ứng hiện nay chưa được 1/3 so với lượng cung ứng toàn thành phố đối với mặt hàng rau lá VietGAP.

Theo nhận định của sở Công thương, vẫn còn một số đơn vị cung ứng rau trên địa bàn thành phố (đặc biệt là rau VietGAP vẫn chưa có điều kiện và cơ hội đưa hàng hoá vào được các hệ thống phân phối do còn nhiều khó khan vướng mắc liên quan đến phương thức, qui trình thu mua, tiêu chuẩn chất lượng mẫu mã. Bên cạnh đó, người tiêu dùng vẫn chưa phân biệt được khái niệm kỹ thuật, qui trình sản xuất và những lợi ích cơ bản của rau an toàn cũng như rau VietGAP nên dễ có sự nhầm lẫn. Thế nhưng giá của rau VietGAP lại cao hơn từ 10-15% so với các loại rau thường...

Giám sát cộng đồng

Khi quyết định mở Sky Times-quán cơm trưa theo mô hình từ trang trại tới bàn ăn với nguyên liệu là thịt, rau, củ, quả… do chính gia đình nuôi trồng bằng phương pháp hữu cơ, chị Kim Ngân đã nắm bắt nhu cầu của thị trường từ chính nhu cầu “ăn sạch” của bản thân. Có điều, sự nắm bắt và đáp ứng ấy chỉ diễn ra trong phạm vi Sky Times, xoay quanh một chữ "tín” có tính chất cá nhân và tự bảo chứng.

Khoảng cách lớn nhất giữa cung và cầu rau sạch- rau an toàn hiện nay không hoàn toàn ở vấn đề giá (rau an toàn thường mắc hơn rau thông thường) hay hệ thống phân phối (chỉ xuất hiện chủ yếu ở siêu thị, cửa hàng) mà chính ở sự bất đối xứng về thông tin khi người tiêu dùng không thể chắc rau an toàn mà mình mua có… an toàn hay không nên trong nhận thức có sự… cào bằng. Với một giả định rau nào cũng không an toàn, không ít người thay vì chọn lựa ngay từ đầu, họ tự vệ bằng các biện pháp “vệ sinh” khác sau khi mua “đổ đồng”. Không phải là không có lý nhìn vào kết quả nhiều đợt thanh kiểm tra trong thời gian vừa qua, nhiều nhà phân phối tự xưng bán rau an toàn nhưng chỉ là “treo đầu dê bán thịt chó”.

Chứng nhận quy trình thực hành nông nghiệp tốt (VietGAP) đang được nhà nước và nhà sản xuất lựa chọn như một sự bảo chứng rộng rãi. Thế nhưng, như nghiên cứu “Tại sao rau an toàn tại TP.HCM gặp khó khăn trong khâu tiêu thụ?” đã chỉ ra, giấy này chỉ xác nhận trên quy trình sản xuất và mẫu sản phẩm đem đi kiểm nghiệm chứ không xác nhận chính bản thân sản phẩm đang lưu thông. Do vậy, nó chỉ là bước đầu để công bố rằng người sản xuất đang sản xuất sản phẩm an toàn còn việc quản lý sản phẩm vẫn phải tiếp diễn sau đó. Kinh nghiệm của Thái Lan, một nước áp dụng GAP trước Việt Nam cho thấy chỉ nên chứng nhận cơ sở sản xuất rau an toàn trong một năm và mạnh dạn cấp giấy chứng nhận sản phẩm an toàn chứ không chỉ chứng nhận vùng đất trồng rau an toàn. Tất nhiên, điều này sẽ khiến cho nhà quản lý hao tâm tổn sức nhiều hơn trong việc thanh kiểm tra. Trong thực tế, đã có trường hợp giấy được cấp trong thời hạn ba năm rồi nhưng quay trở lại thì không còn đất nữa hay đất đã bị nhiễm độc rất nhiều.
Cũng vì thực tế này, sáng kiến “Hệ thống đảm bảo có sự tham gia (PGS)” được kỳ vọng như một giải pháp lấp lỗ hổng. PGS không phải là một quy trình sản xuất mà là hệ thống quản lý chất lượng, được vận hành theo chuỗi với các bên liên quan như hộ nông dân, nhà phân phối, người tiêu dùng… thông qua việc tình nguyện đăng ký tham gia và chấp hành những tiêu chí về sản xuất, bán hàng. Nhiều nơi đang dùng hệ thống này để quản lý chất lượng rau an toàn-rau hữu cơ. PGS hữu cơ đang được ví như một hệ thống giám sát cộng đồng. Lý do kêu gọi “tấy chay” hệ thống cửa hàng Mr. Sạch như vừa nêu trên được PGS ghi: “Từ những vi phạm về ghi nhãn “Thực phẩm hữu cơ” tràn lan cho tất cả các sản phẩm không phải là hữu cơ, cửa hàng Mr. Sạch đã có những vi phạm ngày càng nghiêm trọng hơn đó là lấy rau thông thường từ tỉnh Hà Nam đưa vào bao bì có in nhãn “hữu cơ” cùng logo PGS để bán như rau hữu cơ”.

Không có cơ quan quản lý nhà nước nào có thể trăm tay ngàn mắt bằng chính các thành viên, họ tự canh chừng nhau vì uy tín của tổ chức, cũng là vì quyền lợi của mình.

Khi đã làm được việc giới thiệu và đảm bảo mình là ai, thì còn lại là bài toán lời - lỗ, cũng không hề đơn giản, như trường hợp ‘thành công” nhưng “thất bại” của trung tâm Thực phẩm an toàn Sao Việt ở TP.HCM trong nghiên cứu nói trên.

Thành lập từ năm 2002, trải qua sáu năm hoạt động, Sao Việt nhận thấy giá thành sản xuất rau an toàn không cao hơn so với sản xuất rau thông thường nhưng các chi phí sau thu hoạch như sơ chế, đóng gói, làm mã vạch, vận chuyển… đã khiến cho giá bán sản phẩm cao. Trong khi đó, không nhiều người tiêu dùng sẵn sàng chi trả mức giá ấy.

Cuối cùng, họ đã phải tuyên bố giải thể. Nhưng đó là bài toán khác với lời giải khác, chẳng hạn như giảm chi phí thế nào. Và cũng tin rằng, mức sẵn sàng chi trả phụ thuộc vấn đề niềm tin khi nó có cơ chế xác định.

Nguyên Lê