Làm nhà: Mua thiết kế bán sẵn được không?

Theo đó, các kiến trúc sư, nhà thiết kế làm theo yêu cầu của chủ nhà, đáp ứng trên các phương diện công năng, thẩm mỹ, kinh tế, để đưa ra bản thiết kế phục vụ cho việc thi công xây dựng; còn chủ nhà trả chi phí cho đơn vị thiết kế theo đơn giá hay thỏa thuận. Nhưng trong thực tế, có những chủ nhà mua (hay xin) bản thiết kế có sẵn, tất nhiên với giá rẻ hơn nhiều so với việc đặt hàng dịch vụ, và sử dụng bản vẽ đó để xây nhà.

Vậy việc này có đúng, có nên không và cần ứng xử như thế nào, ở cả góc độ chủ nhà và kiến trúc sư?

Cách đây chừng 25 năm đổ về trước, thị trường tư vấn thiết kế nhà ở chưa phát triển và nở rộ như bây giờ, số công trình nhà ở có thiết kế của kiến trúc sư là rất ít, đa phần là các chủ nhà tự “thiết kế” ngôi nhà cho mình, với sự trợ giúp của ai đó, thường là ông thầu xây dựng. Tất nhiên các thiết kế này chất lượng chuyên môn không cao, nếu không muốn nói là rất thấp, và bản vẽ thì không khoa học, không chính xác, rất nghiệp dư.

Thường các “thiết kế” kiểu này là sự cóp nhặt mỗi nơi một chút, rồi lắp ráp vào nhau một cách khiên cưỡng và ngô nghê: Hình thức mái bắt chước nhà này, ban công bắt chước nhà kia, cửa sao chép từ công trình khác… Đại loại như vậy. Những công trình này đến nay vẫn hiện diện nhiều trong các đô thị trên cả nước, kể cả những thành phố lớn như Hà Nội hay TP.HCM.

Sang đầu thế kỷ 21, thị trường tư vấn thiết kế nhà ở đã dần hình thành và phát triển ở một mức độ nào đó, và khái niệm thiết kế, khái niệm bản vẽ kiến trúc, xây dựng đã trở nên quen thuộc với nhiều chủ nhà khi xây nhà. Vai trò của kiến trúc sư được nâng lên, tầm quan trọng của thiết kế được đề cao. Tuy nhiên vẫn còn đó những suy nghĩ và cách làm lạc hậu, cổ hủ, thiếu chuyên nghiệp, cho tới cả bây giờ. Không ít các kiến trúc sư và cả chủ nhà đã chia sẻ và thừa nhận rằng họ từng được đề nghị của người khác xin bản vẽ.

Người xin có thể là người quen của kiến trúc sư và chủ nhà, là hàng xóm, là họ hàng, là đồng nghiệp chủ nhà. Lý do xin bản vẽ để về làm cho nhà mình có thể là thích kiểu nhà này quá, là vì diện tích mảnh đất giống, là nhu cầu tương đồng… Có người cho, có người không cho - cũng nhiều lý do. Cho vì cả nể, cho vì nghĩ mình cũng chẳng mất gì; không cho vì không muốn nhà khác giống nhà mình, không cho vì mình mất tiền mới có thiết kế - không lẽ họ tự nhiên lại có?…

Với kiến trúc sư thì thường không cho, vì làm thế là làm “hư” khách hàng, và quan trọng hơn, là cái tôi và đạo đức nghề nghiệp không chấp nhận chuyện sao chép, kể cả sao chép của chính mình.

Nhưng trong thực tế, chuyện xin - cho đã thay đổi sang một cách “thị trường” hơn: Đó là mua - bán bản vẽ có sẵn. Có những đơn vị tư vấn thiết kế có khách hàng đến đặt vấn đề thiết kế nhà ở, nhưng yêu cầu chi phí thấp, và về chuyên môn không yêu cầu cao. Với chi phí khách hàng đưa ra thì không thể thực hiện tư vấn thiết kế theo quy trình thông thường, vì làm thế là lỗ. Thế là đơn vị thiết kế đưa ra những hồ sơ có điểm tương đồng với nhu cầu chủ nhà, và bán luôn bản vẽ có sẵn. Tất cả những khác biệt chủ nhà phải tự xoay xở. Và đơn vị thiết kế cũng không có trách nhiệm gì trong quá trình thi công hay với sản phẩm hoàn thiện. Thực ra, làm việc này là bất đắc dĩ, đơn vị thiết kế cũng không muốn, nhưng không làm thì chủ nhà cũng đi tìm chỗ khác; và đây là một hình thức tận thu, được đồng nào hay đồng ấy.

Nếu tìm kiếm trên Google hay Facebook, về dịch vụ cung cấp bản vẽ có sẵn, sẽ thấy nhiều nơi quảng cáo, mời chào theo kiểu: Anh/chị chỉ cần cung cấp độ rộng mặt tiền và chiều dài đất, sẽ có những mẫu tương ứng với nhiều phong cách, đầy đủ bản vẽ kỹ thuật với các bộ môn kiến trúc, kết cấu, điện - nước.

Theo tìm hiểu của người viết bài, các dịch vụ bán bản vẽ sẵn này có giá từ 5-7 triệu đồng/công trình nhà ở. Còn nếu thuê dịch vụ tư vấn thiết kế, với giá hiện tại khoảng 200.000-300.000đ/m² sàn; thì chi phí một ngôi nhà phố tầm 60-100m², xây 4 lầu sẽ mất trên dưới 100 triệu. Như vậy sự chênh lệch về giá là lý do chính để chủ nhà lựa chọn việc mua bản vẽ bán sẵn, nhất là khi làm nhà mà yêu cầu không cao, không có nhu cầu đặc biệt hay đòi hỏi sự khác biệt.

Cách đây vài năm, một doanh nghiệp gây ồn ào và xôn xao trong giới nghề khi công bố một dịch vụ có tên là “Siêu thị bản vẽ”, với 40 cơ sở ở cả ba miền Bắc - Trung - Nam. Theo như thông tin quảng cáo, thì hệ thống này có thể đảm nhận cung cấp bản vẽ tất cả các loại nhà ở gia đình với mọi hình dáng, kích thước đất, quy mô xây dựng, phong cách; với đầy đủ bản vẽ các bộ môn kỹ thuật, và tất nhiên với giá rẻ hơn nhiều so với việc thuê dịch vụ thiết kế. Về mặt kinh doanh thuần túy và góc độ thị trường nhà đất mà nói, thì dịch vụ này có cơ hội phát triển. Bởi ở rất nhiều các khu đô thị mới, có những mẫu biệt thự, nhà phố kích thước đất, quy mô, được xây thô giống hệt nhau; cũng như chung cư cao tầng thì hộ tầng trên giống hộ tầng dưới; sẽ thuận lợi cho việc bán bản vẽ. Tuy nhiên, vấn đề không hẳn là giống nhau, sẽ đề cập ở phần sau.

Ưu điểm và nhược điểm của việc mua sẵn thiết kế

Bỏ qua những yếu tố khác về chuyên môn, về pháp lý, xã hội… thử đóng vai chủ nhà, thì việc mua bản vẽ bán sẵn, thay vì thuê dịch vụ tư vấn thiết kế, thì ưu điểm và nhược điểm của dịch vụ này là gì? Hay mua bản vẽ so với việc tự thiết kế thì lợi hơn như thế nào?

Ưu điểm

- Tiết kiệm chi phí: Chỉ với 5-7 triệu đồng là chủ nhà đã có ngay một bộ hồ sơ thiết kế nhà đầy đủ. Nhà cung cấp bản vẽ có rất nhiều mẫu mã, nhiều phong cách khác nhau nên chủ nhà có thể tha hồ lựa chọn mẫu nhà phù hợp theo nhu cầu và ý thích.

- Giảm thời gian thiết kế: Thông thường, chủ nhà phải làm việc với thiết kế trước khi xây dựng khoảng 4-6 tháng, qua các giai đoạn trao đổi thông tin - tư vấn, thiết kế sơ bộ và thiết kế kỹ thuật. Còn với việc mua bản vẽ bán sẵn chỉ cần lựa chọn một mẫu thiết kế có sẵn trên thư viện qua sự tư vấn của nhân viên bán hàng là đã có ngay một bộ hồ sơ đầy đủ.

- Hình dung được rõ ràng về ngôi nhà của mình và ước tính được các vấn đề cần thay đổi và phát sinh: Việc sở hữu ngay một bộ hồ sơ hoàn chỉnh sẽ giúp chủ nhà ước tính được rất nhiều vấn đề thay đổi và phát sinh và tìm cách dự trù, chuẩn bị mọi thứ cho thời gian sắp tới. Đồng thời, khâu làm việc với nhà thầu xây dựng cũng dễ dàng hơn, bởi đã có mô hình rõ ràng để họ bám theo. Yếu tố này hơn hẳn kiểu tự thiết kế nghiệp dư.

- Các bản vẽ đã được thiết kế phong thủy cơ bản trong những vấn đề chung nhất. 

Nhược điểm

- Hạn chế dễ nhận thấy nhất của việc mua bản vẽ bán sẵn đó chính là không đúng về tỷ lệ, kích thước, công năng theo như mong muốn chính xác của gia chủ. Nếu muốn có bản vẽ theo ý muốn thì gia chủ phải làm việc lại với bên thi công để lên lại ý tưởng và chỉnh sửa thiết kế cho phù hợp với mảnh đất.

- Trong quá trình thi công do không có kiến trúc sư theo sát công trình nên có thể làm nhầm, làm sai dù có bản vẽ. Ngay cả trường hợp có bản vẽ hoàn chỉnh thì trong quá trình thi công vẫn gặp phải nhiều vấn đề phát sinh. Khi đó thiếu sự tư vấn của người có chuyên môn và có cái nhìn tổng thể (kiến trúc sư) để đưa ra các giải pháp phù hợp.

- Tuy đã được thiết kế theo phong thủy chung nhưng các bản vẽ thiết kế sẵn chưa chắc đã phù hợp với gia chủ theo hướng đất, hướng nhà, tuổi gia chủ…

- Công trình không có cá tính của chủ nhân, sẽ giống một hay vài công trình xây trước đó.
Nhìn chung, về mặt kinh tế mà nói thì một bộ hồ sơ bản vẽ thiết kế kiến trúc với giá 5-7 triệu thì không thể nào mang đến cho chủ nhà một sự hoàn hảo 100% trong các khâu thiết kế, thi công xây dựng được. Tuy nhiên, đối với những gia đình có thu nhập thấp, không quá đòi hỏi công năng, hình thức hay về sự chính xác tuyệt đối trong thiết kế thì mua bản vẽ bán sẵn là một sự lựa chọn không tệ (vẫn hơn là tự thiết kế).

Do đó, tùy với nhu cầu, sở thích và tình hình tài chính của mỗi người mà gia chủ có thể đưa ra quyết định nên chọn mua bản vẽ có sẵn hay thuê thiết kế riêng.

Thiết kế bán sẵn - nhìn từ góc độ pháp lý và nghề nghiệp

Ở trên là góc nhìn của chủ nhà với cái nhìn thiên về yếu tố kinh tế. Còn đối với kiến trúc sư thì sao? Việc chủ nhà mua bản vẽ có sẵn là tốt hay không tốt với giới làm nghề? Kiến trúc sư có thể bán bản vẽ mà hiệu quả kinh tế cao hơn so với việc làm tư vấn thiết kế theo đúng quy trình không? Rồi các vấn đề chuyên môn - kỹ thuật, chất lượng dịch vụ, hậu mãi; các vấn đề về pháp lý, lương tâm, đạo đức nghề nghiệp như thế nào? Thử phân tích và tìm hiểu kỹ hơn về các vấn đề này.

Các đơn vị bán bản vẽ, hay “Siêu thị bản vẽ” có thể ở góc độ tổ chức kinh doanh, các đơn vị này có giấy phép kinh doanh hợp lệ, nhưng ở góc độ chất lượng “sản phẩm kinh doanh“, có thể đơn vị kinh doanh không thể đảm bảo. Và như vậy quyền lợi khách hàng sẽ không được đảm bảo, bởi:

- Không đảm bảo phù hợp pháp lý kinh doanh dịch vụ của sản phẩm

+ Mỗi công trình kiến trúc, trong đó có nhà ở trước khi xây dựng phải được cơ quan quản lý nhà nước thẩm tra, thẩm định, cấp phép dựa trên rất nhiều căn cứ luật pháp và quyền lợi cộng đồng.

+ Công trình được một văn phòng kiến trúc sư (KTS) hay công ty kiến trúc cụ thể chịu trách nhiệm pháp lý và chuyên môn đúng quy trình quản lý nhà nước và luật hành nghề.

+ Giấy phép xây dựng chỉ cấp duy nhất cho thiết kế của KTS tác giả và gắn liền trên khu đất của chính chủ sở hữu (ngay cả anh chị em ruột đồng ý xây nhà chung cũng phải thực hiện uỷ quyền cho một người đứng tên xin phép).

- Không phù hợp Luật Sở hữu Trí tuệ

+ Quyền nhân thân: KTS thiết kế công trình có bản quyền (nhân thân) đối với công trình đã thiết kế, nhưng không có quyền sao chép thiết kế đó cho chủ đầu tư khác sử dụng.

+ Quyền sử dụng: Chủ đầu tư có bản quyền (sử dụng) đối với công trình được thiết kế khi xây dựng, nhưng không được quyền xây dựng nhân bản hay cho, tặng người khác để xây dựng.

+ Quyền tác giả được căn cứ từ thiết kế ý tưởng và quyền chi phối tất cả các bước thiết kế tiếp theo, nên nếu một công ty khác (hoặc người “mua“ tự thực hiện) khai triển kỹ thuật thi công theo mẫu “bán” của siêu thị bản vẽ là không hợp pháp đã đành; KTS tác giả “bán” mẫu (đã thiết kế cho người khác) trên siêu thị cũng không hợp pháp.

- Không đảm bảo chất lượng sản phẩm thiết kế kiến trúc

+ Mỗi thiết kế có giá trị chuyên môn phải đáp ứng đặc điểm sử dụng riêng, trên khu đất cụ thể của chủ đầu tư, được khai triển kỹ thuật xây dựng phù hợp nhất, chi phí hợp lý nhất. Không có mẫu chung tốt nhất cho mọi trường hợp. Nếu có, chỉ có thể là bản sao chép một vài yếu tố hình thức. 

+ Mỗi vùng miền, vị trí xây dựng có đặc thù riêng, bản sắc riêng và các quy định xây dựng riêng, không dễ và không thể lấy mẫu nơi này xây ở nơi khác.

+ Trường hợp thiết kế mẫu thì có quy định pháp lý riêng và chỉ phù hợp cho căn hộ chung cư hoặc nhà mẫu cấp phép đồng bộ cùng với dự án địa ốc; và người mua phải chấp nhận giá trị nhiều phiến diện của “hàng may sẵn”.

Xét cho cùng, bản vẽ thiết kế cũng chỉ là ngôn ngữ truyền đạt, hướng dẫn để xây dựng hình khối kiến trúc thực tế cuối cùng. Chất lượng thực sự còn nằm ở kinh nghiệm ứng xử suốt các công đoạn thiết kế, giám sát tác giả, hiệu chỉnh các rủi ro xây dựng… để trung thành nhất có thể với ý tưởng sáng tác kiến trúc của KTS tác giả. Và chỉ tác giả mới làm tốt nhất điều đó.

- Ảnh hưởng tiêu cực tới môi trường sáng tác và làm nghề thiết kế kiến trúc lành mạnh

+ Không góp phần định hướng thị trường sử dụng dịch vụ tư vấn thiết kế kiến trúc đúng đắn, lành mạnh.

+ Không tôn vinh lao động sáng tác, không thúc đẩy hình thành nhiều tác phẩm kiến trúc mới có giá trị đặc sắc.

+ Tạo thói quen sử dụng chất xám lệch lạc, méo mó, hình thức trong thị phần đầu tư nhà ở (một lĩnh vực rất lớn trong xã hội).

+ Góp phần nhân bản dễ dãi các hình thức kiến trúc nhà ở, đi ngược lại mong muốn phát triển nền kiến trúc có bản sắc nói chung và lĩnh vực kiến trúc nhà ở đương đại nói riêng.

Xét cho cùng, mỗi ngôi nhà ở là một thực thể khác nhau; thực tế thì cũng có những lô đất có kích thước giống nhau hay tương đồng, nhưng việc sao chép bản vẽ để xây nhà thì không phải dễ, vì còn phụ thuộc vào quy mô xây dựng, nhu cầu sử dụng, giải pháp kỹ thuật… và nhiều yếu tố khác. Ngay cả với những ngôi biệt thự hay nhà phố liền kề xây thô giống hệt nhau trong các khu đô thị, hay các căn hộ chung cư tầng trên - tầng dưới tưởng như có thể giống nhau nhưng khi hoàn thiện không như thế. Khi vào tay chủ nhà, nó cũng sẽ khác. Bởi mỗi chủ nhà có nhu cầu về công năng sử dụng khác nhau, ý thích về thẩm mỹ khác nhau, cách thức sử dụng, sinh hoạt khác nhau… nên sản phẩm tư vấn thiết kế của kiến trúc sư cũng khác nhau, từ kiến trúc đến nội thất. Nó có thể giống nhau ở một mức độ nào đó, nhưng không bao giờ sản phẩm cuối cùng là phiên bản giống nhau kiểu “nhân bản vô tính”.

Từ việc thay đổi một bức tường, thay đổi một kích thước hay biến tấu cho những ô cửa, sử dụng vật liệu, màu sắc… đã tạo nên không gian và hình thức mới mẻ không trùng lặp. Rộng hơn, ở những vùng miền đều có những đặc thù địa lý, khí hậu, địa hình, bản sắc riêng, thì kiến trúc cũng phản ánh những yếu tố đó, không dễ gì lấy mẫu nhà vùng này xây ở vùng khác. Việc “nhân bản vô tính” chắc cũng không phải là điều chủ nhà có lòng tự trọng muốn, không ai muốn nhà mình giống hệt nhà người khác đã được xây trước. Còn với kiến trúc sư chân chính, thì sự sáng tạo là bản chất của nghề, cũng không dễ dàng thỏa hiệp.

Thế nên, việc mua - bán bản vẽ thiết kế có sẵn, hay dịch vụ “Siêu thị bản vẽ” có thể coi như một thời kỳ quá độ, khi mà thị trường tư vấn thiết kế vẫn chưa hoàn thiện và kinh tế của người dân còn đó ít nhiều những khó khăn.

Bài: Hương Anh - Ảnh: HT