Thơ và sự bất khả xâm phạm của cuộc sống

Xuyên qua cuộc trò chuyện với nhà thơ Ý Nhi, có thể thấy rõ các nhà thơ và thơ đang làm gì với vận mệnh của chính mình và vận mệnh của loài người. Có phải thơ đang bị “bạc đãi”, bị cuộc sống quá nhiều kỹ thuật và thù hận đẩy ra khỏi tâm tưởng của con người... Hay là ngược lại...

Xin chị cho biết cuộc gặp gỡ Tokyo đã để lại cho chị ấn tượng gì về thơ và các nhà thơ? 

Bạn biết đấy, các nhà thơ thường có mối giao cảm đặc biệt với nhau. Biết người đối diện là một nhà thơ, thì dù chưa đọc câu thơ nào của họ, mình vẫn cảm thấy gần gũi. Hơn nữa, ngày nay, mạng internet cũng giúp nhiều cho sự nối kết này.

Tôi đã vào mạng để đọc Bei Dao, Moon Chung-he, Yang Mu... và chắc họ cũng vậy. Đến từ những đất nước, những nền văn hóa khác nhau, nhưng khi gặp gỡ trong hội thảo, tôi có cảm giác rất thoải mái, không có bất cứ băn khoăn về bất cứ vấn đề nào. Còn nhớ, hôm hội thảo tôi đến sớm. Trong gian phòng rộng, chỉ nhìn thấy một người đàn ông tóc bạc, cằm tỳ lên hai tay đan nhau, ngồi lặng lẽ. Thế nhưng, khi nghe tôi tự giới thiệu, ông đã chuẩn bị sẵn cuốn sách với lời đề tặng.

Đó là nhà thơ Mutsuo Takahashi, người quan tâm nhiều đến vấn đề đồng tính và qua đó, nhìn rộng ra những vấn đề khác của xã hội Nhật Bản hiện đại. Hay khi gặp Bei Dao, tôi mở sổ tay, đưa cho ông xem những bài thơ của ông được dịch sang tiếng Việt. Ông có vẻ rất xúc động và đã ký tên lên đó để kỷ niệm...

Nhà thơ Ý Nhi trước Kim Các Tự, ngôi đền vàng trùng tên với tác phẩm nổi tiếng của văn hào Nhật Yukio Mishima (1925-1970)

Những gặp gỡ thế này tất nhiên ảnh hưởng tích cực đến tinh thần của các nhà thơ, trong đó có tôi. Nó đem lại niềm tin rằng thơ không thể chết, mặc cho sự “ghẻ lạnh” của người đọc hôm nay.

Nhà thơ từ các nền văn hóa khác nhau đã “trò chuyện” với nhau như thế nào và về điều gì?

Họ “trò chuyện” bằng chính nội dung của hội thảo. Chủ đề của hội thảo thơ lần này là “Đem ngôn từ bảo vệ sự bất khả xâm phạm của cuộc sống” (Giving word to the Inviolability of Life). Tôi thích cách tổ chức của người Nhật. Nhà tổ chức đã có cách làm rất linh hoạt, với những thảo luận nhóm ngay trên sân khấu, và sự theo dõi của các khán thính giả ở bên dưới.

Các vấn đề “Thơ và giới tính”, “Thơ và hiện thực”, “Sự tác động khác nhau giữa khoa học và thơ vào cuộc sống”... được dẫn dắt thông qua tác phẩm, qua các hiện tượng, qua từng nhà thơ, đã khiến hàng trăm người dự khán theo dõi một cách thích thú. Trong cuộc sống đang tràn ngập tiện nghi kỹ thuật mà khiến được hàng trăm người bỏ ra cả ngày trời để nghe nói về thơ không phải là việc dễ dàng.

Theo chị, nguyên do nào khiến Bei Dao được trân trọng đến vậy (khi thơ ông được khắc trên đá)?

Tôi nghĩ, sự quý trọng này bắt nguồn từ thơ và từ cả cuộc đời ông. Ngay trong cuộc thảo luận, Bei Dao đã kể cho mọi người nghe những kỷ niệm về Cách mạng Văn hóa ở Trung Quốc khi ông còn rất trẻ. Một bài thơ ông viết khi ấy đã khiến bố ông hoảng sợ, khuyên con nên đốt đi.

Tôi nghĩ, chính ý thức xã hội, ý thức về sự cách tân thơ cùng những trải nghiệm trong cuộc sống lưu vong, sự hấp thu những giá trị văn hóa khác nhau đã đem lại cho thơ Bei Dao một giá trị thẩm mỹ đặc sắc. Đó là một nhà thơ lớn, không chỉ của Trung Quốc.

Xin chị kể chi tiết hơn về cuộc “khắc thơ trên đá“ rất đặc biệt này...

Sau một tuần nắng đẹp, sáng ngày 18.11 trời đổ mưa. Đây là ngày cuối cùng của hội thảo. Chúng tôi được biết sẽ đến cơ sở hai của trường đại học tại Chiba để dự một buổi lễ. Mưa rả rích suốt chuyến đi. Đến Chiba thì trời đổ mưa nặng hạt. Những tấm ván được đặt trên nền đất ướt nhão, nơi có một bàn thờ bày hoa quả, đèn nến cùng những phong giấy trắng lớn.

Mọi người khẽ ồ lên khi vị thầy cúng bước ra, cúi lạy rồi rút từng phong giấy từ trong chiếc áo lễ, đọc những bài chú bằng tiếng Nhật... Nghi lễ này kéo dài khá lâu trong sự im lặng tuyệt đối của những người tham dự.

Nhà thơ Ý Nhi và các thiếu nữ Nhật Bản trong quốc phục kimono

Khi chiếc bàn cúng được mang đi, một phiến đá lớn phủ vải trắng tinh hiện ra, như vừa có một phép màu được thực hiện chỉ trong khoảnh khắc. Có lẽ trừ những người trong ban tổ chức, hầu hết khách mời đều không biết việc gì sẽ tiếp theo sau. Chỉ đến khi TS. Noriko Mizuta - Hiệu trưởng của trường, đọc bài diễn từ ngắn giới thiệu Bei Dao - nhà thơ lớn của thơ ca đương đại Trung Quốc và nói về việc khắc thơ ông trên đá, mọi người mới biết mình đang tham dự một nghi lễ vinh danh thơ.

Ông Lars Vargo, Chủ tịch giải thưởng Cikada và các nhà thơ được mời lên để cùng mở băng khánh thành. Bài thơ Hoàn chỉnh (Perfect) của Bei Dao được khắc bằng tiếng Nhật trên đá hiện ra trước sự chào đón nhiệt thành của mọi người.

Đây là một kết thúc thật sự hoàn hảo cho cuộc hội thảo.

Vì sao giải Cikada chỉ dành cho các nhà thơ châu Á?

Giải thưởng Cikada được lập nên nhân kỷ niệm 100 năm ngày sinh của nhà thơ Thụy Điển Harry Martinson, Nobel văn chương 1974. Tinh thần của giải thưởng là “Bảo vệ phẩm giá của cuộc sống”. Nó cũng chính là tinh thần toàn bộ tác phẩm của nhà văn này.

Những nhà sáng lập giải thưởng cho biết, họ chọn khu vực châu Á vì tìm thấy những giá trị nhân bản trong thơ của các nhà thơ tại đây. Tôi nghĩ, có thể còn một lý do mà họ không tiện nói ra: khu vực này cũng là “vùng trũng” về nhân quyền.

“Không tranh chấp, không giành thị phần, không có phương tiện để quảng cáo, thơ tồn tại một cách tự nhiên, một cách hữu lý như tất cả những gì tồn tại trong thế giới của chúng ta. Vì sao ư? Vì nỗi đau khổ và niềm hy vọng của con người... Không chỉ tiếng kêu thương mà cả tiếng gào thét phẫn nộ, cả tiếng cười, cả tiếng reo ca sẽ là nơi bắt đầu của những bài thơ” - đó là một phần trong diễn từ nhận giải của chị. Nhưng vì sao chị không tiếp tục làm thơ mà lại chuyển sang viết truyện?

Như bạn biết, thơ là thứ quà tặng của Trời. Đến một lúc nào đó, người ta không còn hưởng được thứ “lộc” này nữa. Phải ý thức về điều đó để không cố viết thêm những bài thơ tệ hại. Viết truyện ngắn cũng là một cách không tồi để tôi tiếp tục công việc của nhà văn.

Chị có tin nhà thơ vẫn có vai trò gì đó với xã hội, mà cụ thể là xã hội Việt Nam?

Xin trích tham luận gởi hội thảo của tôi: “Tôi xin kết thúc bài viết này bằng một câu hỏi, đúng ra, là một câu trả lời: “Sinh ra bằng trí tưởng tượng của con người, thơ có thể chết nếu trí tưởng tượng chết hoặc đồi trụy” (Octavio Paz). Liệu trí tưởng tượng của con người có thể chết không? Câu trả lời chắc chắn là: Không. Và, nhân câu hỏi này, có thể trở lại với Bei Dao: “Thơ vốn vô dụng. Nó không thay đổi được thế giới. Nhưng thơ là phần cơ bản trong sự tồn tại của con người”. Và Ko Un: “Bản chất con người, tự nó đã mang thi tính”.

Xin cảm ơn chị về cuộc trò chuyện.

  Hoàn Chỉnh

Vào cuối một ngày hoàn chỉnh
Có người tìm kiếm những kẻ tầm thường của tình yêu
Trong hoàng hôn để lại dấu thương đau
Ắt có được giấc ngủ hoàn chỉnh
Trong đó vị thiên sứ lo nghĩ về kẻ nào
Có đặc quyền nở hoa
Khi tội ác hoàn chỉnh đang được thực hiện
Tiếng chuông báo đúng thời
Khả năng xe lửa gặp lúc khởi động
Ánh lửa hoàn chỉnh trong viên hổ phách
Bọn khách mời của chiến tranh
Vây quanh đó cho ấm
Một vùng lạnh lẽo, ánh sáng trăng hoàn chỉnh dâng lên
Một vị dược sư đang bào chế
Thứ thuốc cực độc của thời gian

Bei Dao (Thiếu Khanh dịch)

  Ngô Thị Kim Cúc thực hiện, ảnh NVCC