Báo cáo tác động thủy điện trên dòng Mekong của VN: Chưa nên được công nhận

Vừa qua, Báo cáo Đánh giá Tác động (IAR) của 2 tập Báo cáo Nghiên cứu Châu thổ Cửu Long (MDS) đã được công bố. MDS do Uỷ ban Sông Mekong Việt Nam (VMRC), thay mặt Bộ Tài nguyên và Môi trường, hợp đồng với Viện Thủy lợi Đan Mạch (DHI) thực hiện đánh giá tác động của 11 đập thuỷ điện trên dòng chính sông Mekong lên vùng Châu thổ hạ lưu sông Mekong, bao gồm một phần lãnh thổ Cambodia và cả vùng Đồng bằng sông Cửu Long của Việt Nam

Tuy nhiên, thời gian qua, kết quả của bản MDS này đã vấp phải nhiều tiếng nói phản đối, lẫn tranh luận của giới khoa học.

Trao đổi với Người Đô Thị, PGS.TS Lê Anh Tuấn, Phó Viện trưởng Viện nghiên cứu biến đổi khí hậu (Đại học Cần Thơ) nhận định: MDS có nhiều điều bất cập và thiếu tin cậy của phương pháp tiếp cận vấn đề, dữ liệu sử dụng để tính toán và phân tích, những điểm thiếu và đáng ngờ về kết quả mô hình.

PGS.TS Lê Anh Tuấn

Chưa thể công nhận là báo cáo chính thức của Việt Nam

Ngoài ra, nhiều tác nhân khác trong nghiên cứu đã bị bỏ qua, như: ảnh hưởng từ phía các đập thuỷ điện Trung Quốc, tác động của biển, yếu tố điều chỉnh và tương tác của con người, chuyển dòng chảy, mở rộng các dự án tưới, yếu tố biến đổi khí hậu và nước biển dâng, khả năng trao đổi nước mặt và nước ngầm ở lưu vực Mekong không được đề cập...

MDS cũng không xem xét khả năng động đất gây vỡ đập liên hoàn trên sông Mekong, trong khi thực tế và báo cáo thiên tai của Chính phủ Lào cũng đã xác nhận nguy cơ cao về động đất vùng Xayabury; các chuỗi đập thuỷ điện trên sông Lancang, vùng Vân Nam cũng nằm trên vùng có địa chất, nguy cơ động đất là cao,...

Các phân tích tiếp theo liên quan đến dòng chảy, phù sa, xâm nhập mặn, thuỷ sản, đa dạng sinh học, hệ sinh thái, tác động kinh tế và xã hội,… cũng là bước nối tiếp suy luận mang nhiều tính chủ quan từ những kết quả đầu ra mô hình máy tính.

Trong bản nhận xét MDS khá chi tiết và dài hơn 20 trang của PGS.TS Lê Anh Tuấn, ông đã chỉ ra nhiều số liệu hoặc thiếu, quá cũ, hoặc không đáng tin cậy, hoặc chưa đồng nhất với các báo cáo của các tác giả khác,...  

“Lấy một kết quả mô hình vì thiếu chuẩn xác để “suy ra” những hệ quả về sau về sinh cảnh, đa dạng sinh học, thuỷ sản, nông nghiệp, giao thông thuỷ, … sẽ không tin cậy, do vậy những đánh giá sinh kế, tiếp đến kinh tế - xã hội càng khó chấp nhận vì chứa nhiều nguy cơ sai số tích luỹ”, PGS.TS Lê Anh Tuấn nói.

Theo ông, kết quả tính toán của MDS phải được kiểm định bằng cách so sánh những kết quả nghiên cứu của các nhà khoa học trước đó. Tìm những điểm phù hợp và những khác biệt và cần phải có lý giải những khác biệt.

Vì vậy, do tầm quan trọng của ĐBSCL, báo cáo của Ủy ban sông Mekong mổ xẻ chi tiết thêm ở góc độ chuyên gia; cần có một đánh giá rộng rãi hơn từ cấp Chính phủ, Quốc hội, các tỉnh thành ở ĐBSCL, các nhà khoa học am hiểu về Châu thổ, các nhà báo, các tổ chức phi chính phủ và cộng đồng quan tâm.

“Uỷ ban Sông Mekong Việt Nam và Bộ Tài nguyên môi trường cần cầu thị với tất cả phản hồi và góp ý để điều chỉnh báo cáo. Không đi tiếp giai đoạn tới (đề xuất giải pháp giảm tác động) khi những giai đoạn trước đó chưa thông. Và trước mắt Chính phủ Việt Nam không nên công nhận đây là một báo cáo chính thức của nhà nước Việt nam đối với các nước” – PGS.TS Lê Anh Tuấn kiến nghị.

Hệ thống đập thủy điện chằng chịt trên dòng sông Mekong. Nguồn: TERRA

Cần minh bạch về hợp đồng và trách nhiệm

Cũng theo PGS.TS Lê Anh Tuấn, bản MDS đã không có những giới thiệu về hợp đồng dự án nghiên cứu (các bên tham gia ký kết hợp đồng, kinh phí, thời gian, trách nhiệm giải trình), đặc biệt họ tên và địa chỉ những người tham gia nghiên cứu trong từng phần hoặc lãnh vực khác nhau của nghiên cứu. Quan trọng là các ràng buộc về giới hạn phạm vi nội dung nghiên cứu và trách nhiệm về số liệu được cung cấp.

Đồng thời, báo cáo cũng chưa nêu các chặng thời gian mà nhóm DHI phải báo cáo từng giai đoạn cho Ủy ban sông Mekong Việt Nam, thời gian phản hồi, tham vấn, nghiệm thu từng hạng mục công việc.

Nguồn kinh phí trả cho hợp đồng, dù bất kỳ từ nguồn nào từ tiền đóng thuế của người dân hoặc tiền viện trợ, về nguyên tắc cũng đều là ngân sách của Chính phủ Việt Nam, cần phải minh bạch. Đây không phải là một vấn đề về bí mật quốc gia (do phía nước ngoài thực hiện) nên cần rõ ràng.

Ngoài ra, báo cáo không có đưa công khai lên mạng của Ủy hội sông Mekong MRC, cho mọi người có thể truy cập, tải xuống và có mục nhận xét, trao đổi, thảo luận chất vấn, do tính chất nghiệm trọng của vấn đề liên quan lâu dài đến khoảng 20 triệu người dân đang sinh sống và sản xuất ở trong các vùng đất quan trọng của đất nước.

Lê Quỳnh

 Uỷ ban Sông Mekong của Việt Nam, dưới danh nghĩa của Bộ Tài nguyên và Môi trường Việt Nam, đã hợp đồng thuê Viện Thuỷ lực Đan Mạch (DHI)6 làm một nghiên cứu đánh giá tác động của 11 đập thuỷ điện lên vùng Châu thổ Mekong. Hợp đồng này có trị giá lên đến 4,3 triệu USD, được ký ngày 04.6.2013.

Theo đó, trong 30 tháng sau khi ký hợp đồng, nhóm chuyên gia của DHI sẽ thực hiện đánh giá tác động của các đập thuỷ điện lên môi trường và xã hội vùng Châu thổ hạ lưu sông Mekong. Bản thảo cuối cùng của Báo cáo này, gọi tên là báo cáo “Nghiên cứu tác động của các công trình thủy điện trên dòng chính sông Mê Công” hoặc được biết qua tên tắt tiếng Anh: Mekong Delta Study (MDS), đã hoàn thành vào tháng 9.2015. Báo cáo này cũng đã được trình bày trong một Diễn đàn quốc tế ở Phnom Penh trong tháng 10 vừa qua.