“Nhìn thấy gió, nghe mùa thu”: Những kết hợp phi lý

Để bắt đầu vấn đề ngôn ngữ cần bàn dưới đây, tôi xin dẫn một đoạn thơ (đoạn thứ hai) trong bài thơ “Bài thơ về tiểu đội xe không kính” của nhà thơ Phạm Tiến Duật (đã quá quen thuộc với độc giả yêu thơ):

Nhìn thấy gió vào xoa mắt đắng

Nhìn thấy con đường chạy thẳng vào tim

Thấy sao trời và đột ngột cánh chim

Như sa, như ùa vào buồng lái.

Đoạn thơ bốn câu miêu tả 3 sự tình: 2 sự tình liên quan tới hành động “nhìn” (nhìn thấy gió…, nhìn thấy con đường…) và 1 sự tình liên quan tới hành động “thấy” (thấy sao trời và đột ngột cánh chim…). Cả ba đều được coi là những phát hiện của nhà thơ. Chỉ có người lái xe ngồi trong cabin của chiếc xe “Bom giật, bom rung kính vỡ đi rồi” thì mới có những quan sát, chiêm nghiệm về thực tế chiến trường với những chi tiết đắt giá đến thế.

Trong một buổi sinh hoạt về chủ đề Ngôn ngữ thơ, có sinh viên đã đặt câu hỏi: Câu thơ “Nhìn thấy gió vào xoa mắt đắng” cần được hiểu thế nào?

“Bài thơ về tiểu đội xe không kính” là một trong những tác phẩm trọng tâm ở môn Ngữ văn trong nhà trường. Ảnh minh họa

Chúng ta biết, động từ “nhìn” trong tiếng Việt có mấy nghĩa: 1. đưa mắt về một hướng nào đó để thấy (ví dụ: ngẩng mặt nhìn trời; xa quá, nhìn không rõ; Vội sang vườn Thuý dò la/ Nhìn phong cảnh cũ nay đà khác xưa – Truyện Kiều); 2. để mắt tới, quan tâm, chú ý tới (ví dụ: mải chơi, không nhìn đến sách vở; nhà cửa bỏ mặc, không ai thèm nhìn đến; Nên riêng ai kẻ dám chen/ Cô nhi quả phụ ai nhìn nữa đâu - Thiên Nam ngữ lục); 3. xem xét để thấy và biết được (ví dụ: nhìn rõ trắng đen; nhìn ra sai lầm của mình; nhìn vấn đề một cách khách quan; dám nhìn thẳng vào sự thật; nhìn xa trông rộng); 4. [công trình xây dựng hay vật được bố trí, sắp xếp] có mặt chính quay về phía hoặc hướng nào đó (ví dụ: khách sạn nhìn ra biển; ngôi nhà nhìn về hướng đông). (Từ điển tiếng Việt, Trung tâm Từ điển học, NXB Đà Nẵng, 2020).

“Nhìn” trong “nhìn thấy gió” là ở nghĩa 1, tức là động tác quan sát trực tiếp bằng mắt về một đối tượng nào đó. “Nhìn” này đã có ở câu thơ trước: Nhìn đất, nhìn trời, nhìn thẳng. Sau đó, cũng động tác “nhìn” này, nhà thơ nhìn thấy “con đường chạy thẳng vào tim”. Vậy gió có nhìn được như vậy không?

Có thể nói là không. Gió là hiện tượng không khí chuyển động thành luồng trong khí quyển. Ta khó nhận ra bằng thị giác (mắt) mà chỉ cảm nhận qua tác động của nó vào vật khác (khi cờ bay, khi cây cối nghiêng ngả, khi mây vần vũ…). Người lái xe (trong câu thơ Phạm Tiến Duật) còn “nhìn thấy gió vào xoa mắt đắng” cơ. “Xoa mắt đắng” là xoa thế nào nhỉ? Đây phải chăng là một kết hợp ngẫu nhiên, phi lý?

Có thể suy luận thế này chăng: Gió ngoài trời thổi ngược vào buồng lái, tác động, làm cho mắt người lái xe (tức nhà thơ) khó chịu, phản ứng chảy nước mắt. Nước mắt chảy xuống miệng làm cho (người lái xe) thấy có vị như vị đắng.

Nước mắt này, kể ra có vị mặn thì đúng hơn. Nhưng kết hợp mà nhà thơ đưa ra lại được người đọc chấp nhận và nó tạo nên một bất ngờ thú vị. Người lái xe cảm thấy “đắng mắt” và cái “đắng” này cũng giống như trong các kết hợp “đắng miệng”, “đắng lòng”… Nhà thơ đã “nhìn” thấy một thứ gió đặc biệt, chỉ có thể cảm thấy khi lái chiếc xe ô tô vỡ hết kính dọc đường chiến trận.

Những kết hợp phi lý như vậy không hiếm trong ngôn ngữ thơ. Lưu Trọng Lư từng viết (trong bài “Tiếng Thu”): Em không nghe mùa thu (Dưới trăng mờ thổn thức)? Mùa thu có “nghe” được không nhỉ? Hay Tố Hữu từng viết (trong bài “Ba mươi năm đời ta có Đảng”): Đã nghe nước chảy lên non/ Đã nghe đất chuyển thành con sông dài/ Đã nghe gió ngày mai thổi lại/ Đã nghe hồn thời đại bay cao, thì chỉ có “nước chảy lên non” là có thể nghe được bằng tai (cơ quan thính giác), còn những hiện tượng khác (đất chuyển thành con sông dài, gió ngày mai thổi lại, hồn thời đại bay cao) đều là sự cảm nhận bằng cảm giác, qua tâm hồn, qua suy tưởng… Các động từ “nhìn” và “nghe” đã có sự chuyển nghĩa trong thơ.

“Gió xoa mắt đắng” nhà thơ

Cho ta cảm nhận bây giờ chưa xong…

PGS-TS. Phạm Văn Tình

(Viện Từ điển học và Bách khoa thư Việt Nam)