Tăng giá điện, xăng, gas làm suy giảm sức mua

Tình hình kinh tế chưa có nhiều đột phá, sức cầu của nền kinh tế khá yếu, thu nhập đại bộ phận người dân không cải thiện. Việc tăng giá các hàng hoá cơ bản trong diện bình ổn giá như điện, nước, gas dấy lên những lo ngại về sức mua suy yếu của người dân và sức sống của bộ phận doanh nghiệp còn bám trụ sau hai năm suy giảm kinh tế.

Sức mua của người dân chưa phục hồi

Sức mua của người tiêu dùng được hiểu là lượng hàng hoá có thể mua được với mức thu nhập của anh ta hay mức thu nhập thực tế của người đó. Nếu giá tăng nhanh hơn thu nhập thì sức mua giảm, và ngược lại. Tính toán sơ bộ cho thấy kể từ khi kinh tế suy giảm vào năm 2009, tốc độ tăng thu nhập bình quân không bắt kịp tốc độ tăng giá. Dù đang phục hồi, sức mua của nền kinh tế tới nay vẫn yếu hơn so với thời điểm trước suy thoái. Sức mua giảm thì thắt lưng buộc bụng là phản ứng tất yếu: tiêu dùng cá nhân chỉ tăng 4-5% trong hai năm 2011 và 2012 (xem bảng).

Gánh nặng chi phí doanh nghiệp gia tăng

Đối với doanh nghiệp, chi phí đầu vào tăng đe doạ khoản lợi nhuận đang thu hẹp dần, kém khuyến khích họ duy trì hoạt động. Trong khi đó, giải pháp tăng giá bán không phải là biện pháp khôn ngoan trong bối cảnh tiêu thụ khó khăn, tồn kho cao. Chỉ số PMI (phản ánh năng lực sản xuất) của HSBC-Markit cho thấy các doanh nghiệp được khảo sát đang gồng mình hứng chịu chi phí cao hơn trong cả hai năm 2012 và 2013, một phần do giá điện và giá xăng dầu tăng. Phản ứng gay gắt trên công luận là cách người tiêu dùng và doanh nghiệp gây sức ép ngược lại lên nhà quản lý và dường như đã có sự thận trọng hơn trong liều lượng chính sách năm 2013.

Yếu tố tâm lý chi phối

Theo tính toán của bộ Công thương, giá điện tăng hai lần, mỗi lần 5%, kéo CPI cả năm 2013 tăng 0,4 điểm phần trăm. Giá xăng tăng gần 4,5% sau 11 lần điều chỉnh, nâng CPI lên khoảng 0,2 điểm phần trăm. Giá gas tăng khoảng 30% sau bảy lần điều chỉnh, tác động mạnh nhất lên CPI tháng 12, còn ảnh hưởng lên CPI cả năm không nhiều. Như vậy, lạm phát cả năm tăng thêm một điểm phần trăm do tăng giá hàng hoá cơ bản - một ảnh hưởng không quá lớn.

Có thể kể ra một vài nguyên nhân: thứ nhất, tỷ trọng thu nhập dành cho tiêu dùng các hàng hoá này thấp cho nên ảnh hưởng trực tiếp là không lớn. Nghiên cứu của VEPR cho thấy tỷ trọng chi tiêu hộ gia đình cho gas năm 2006 gần 1%, trong khi cho xăng dầu là gần 2,5%, nếu có tăng theo thời gian cũng không lớn. Giỏ hàng hoá tính CPI cũng dành một tỷ lệ khiêm tốn cho xăng dầu (khoảng 6%), gas và điện (nằm trong nhóm nhà ở có tỷ trọng 10%).

Thứ hai, tỷ trọng chi phí xăng dầu trong chi phí sản xuất thường thấp, đa số dưới 5%. Cá biệt một số ngành có tỷ trọng cao như xi măng, vận tải. Tương tự, đối với điện, một số ngành công nghiệp nặng như xi măng, sắt thép chịu ảnh hưởng lớn nhất. Mặt khác, tăng giá thành không nhất thiết kéo theo tăng giá bán tương ứng do doanh nghiệp đang chịu áp lực cạnh tranh lớn. Cộng với giá đầu ra trong ngắn hạn tương đối ổn định, ảnh hưởng lan truyền tạm thời bị kiềm chế. Mặc dù vậy, áp lực tăng giá đang dồn nén không phải là một dấu hiệu tốt cho tương lai.

Thứ ba, cấu trúc thị trường mới đóng vai trò quyết định tới ảnh hưởng lan truyền của việc tăng giá hàng hoá cơ bản. Ảnh hưởng này có thể bị thổi phồng bởi yếu tố tâm lý, khiến giá dao động quá mức trong ngắn hạn, nhưng cung cầu thị trường sẽ điều chỉnh để phân phối gánh nặng giá giữa người mua và người bán. Thị trường cạnh tranh cao sẽ buộc người bán cân nhắc mức điều chỉnh phù hợp như đã dẫn giải ở trên.Trong khi đó, ở thị trường có tính độc quyền cao và cạnh tranh kém, doanh nghiệp có thể tự ý tăng giá thành và lãng tránh đề cập tới cấu trúc chi phí.

Thế nhưng, cho đến nay, dường như mối lo ngại về sức mua chưa lắng xuống. Yếu tố tâm lý đang chi phối. Trong thực tế, hiện tượng “tát nước theo mưa” để tăng giá nhiều mặt hàng khác khi điện, xăng tăng là phổ biến. Bên cạnh đó, việc các hàng hoá cơ bản còn độc quyền cao hay cạnh tranh kém như điện, xăng, gas vừa được mở rộng cơ sở pháp lý trong việc tự chủ tăng giá khiến người dân lo ngại mức tăng không dừng lại như hiện nay.

Kiểm soát giá bằng chống độc quyền

Tăng giá còn là biện pháp cân đối ngân sách và chống lỗ cho các doanh nghiệp nhà nước đang nắm chủ đạo các lĩnh vực này. Đơn cử, tăng giá điện 10% giúp EVN thu thêm hơn 14 nghìn tỷ đồng với mức tiêu thụ điện như năm 2012 (dẫn tới lãi 6.000 tỷ đồng), điều chỉnh giá xăng dầu và gas cũng đóng góp thêm nguồn thu vào ngân sách.

Như vậy, ảnh hưởng trực tiếp từ tăng giá hàng hoá cơ bản không lớn, ngoại trừ một số ngành sản xuất đặc thù, trong khi ảnh hưởng lan truyền thường bị thổi phồng do tâm lý và cấu trúc thị trường méo mó. Chống độc quyền, bảo vệ cạnh tranh, nâng cấp môi trường kinh doanh là điều các nhà quản lý cần cải thiện để kiểm soát giá thay vì cố gắng hoàn thiện hệ thống kiểm soát hành chính phức tạp. Ngoài ra, việc điều hành giá cả cần được đặt trong sự cân nhắc giữa cân đối cung cầu của các hàng hoá cơ bản, khả năng cân đối của tài khoá, và sức mua của thị trường.

Với mức tăng giá lớn ghi nhận gần đây, cộng với sức mua không mạnh trước thềm Tết Nguyên đán, lạm phát tháng một được tác giả dự báo trong khoảng 0,8-1%.

Ngô Quốc Thái