"Công viên di sản" tại Sài Gòn - TP.HCM: Nguồn lực cho đô thị sáng tạo

Nhắc đến Thành phố Hồ Chí Minh (TP.HCM), người ta thường nghĩ đến một đô thị sôi động, phát triển nhanh, với những tòa nhà cao tầng đang ngày một dày đặc nơi trung tâm đô thị nhưng ít ai chú ý rằng những công viên, vườn hoa và quảng trường hình thành từ thời Pháp thuộc, như: Thảo Cầm Viên, Công viên Tao Đàn hay Quảng trường Công xã Paris… chính là những phần không thể tách rời trong cấu trúc đô thị và ký ức lịch sử của thành phố này.

Từ những không gian xanh đầu tiên được người Pháp xây dựng với tư duy quy hoạch hiện đại phương Tây, nay chúng đang dần trở nên mờ nhạt, đối mặt với nguy cơ bị thu hẹp, cải tạo không phù hợp hoặc lãng quên trong chính sách phát triển đô thị hiện nay.

Trong khi đó, nhìn ra nhiều nước khác, các thành phố như Paris, Montréal hay Singapore đã rất thành công trong việc tích hợp di sản cảnh quan vào chiến lược phát triển đô thị sáng tạo - nơi công viên lịch sử trở thành không gian công cộng năng động, giáo dục cộng đồng và nuôi dưỡng bản sắc.

Câu hỏi đặt ra là: Liệu TP.HCM có thể hồi sinh những "di sản cảnh quan" này để phục vụ cho mục tiêu trở thành đô thị sáng tạo?

Thảo Cầm Viên Sài Gòn là một không gian công cộng và cảnh quan đô thị thân thiện với môi trường và con người. Trong ảnh: Tượng Giám đốc Jean Baptiste Louis Pierre trên lối vào Thảo Cầm Viên. Ảnh chụp ngày 12.7.2025. Ảnh: Trà My

Di sản cảnh quan: không chỉ là "mảng xanh"

Khái niệm "di sản cảnh quan" (cultural landscape heritage) không chỉ giới hạn ở vẻ đẹp tự nhiên hay chức năng sinh thái của các công viên đô thị. Đó còn là những không gian mở phản ánh mối quan hệ phức hợp giữa con người và môi trường sống qua thời gian, giữa kiến trúc - văn hóa - sinh thái trong bối cảnh đô thị. Đặc biệt, tại những thành phố mang bề dày lịch sử và tính đa dạng văn hóa như Sài Gòn - TP.HCM nơi từng là thuộc địa Pháp - công viên, quảng trường trở thành điểm giao thoa độc đáo giữa hình thái đô thị châu Âu và điều kiện khí hậu, hệ thực vật cũng như các yếu tố văn hóa, tín ngưỡng bản địa.

Tuy nhiên, ở Việt Nam nói chung và ở TP.HCM nói riêng, các công viên lịch sử hầu như chưa được công nhận là di sản độc lập, và hiếm có chiến lược quy hoạch nào lồng ghép các giá trị này một cách hệ thống. Sự thiếu vắng các công cụ nhận diện, diễn giải và khai thác giá trị khiến những công viên quý giá dần trở thành những "mảng xanh chức năng" đơn thuần.

Công viên Tao Đàn. Ảnh chụp ngày 9.8.2025. Ảnh: Trà My

3 không gian - 3 mảnh ghép ký ức đô thị

Mặc dù TP.HCM vẫn còn khá nhiều công viên và quảng trường mang giá trị lịch sử - cảnh quan đáng chú ý, trong khuôn khổ bài báo này chúng tôi chỉ tập trung chọn lọc ba không gian tiêu biểu, đó là: Thảo Cầm Viên, Công viên Tao Đàn và Quảng trường Công xã Paris như những lát cắt đại diện, nhằm làm rõ các lớp giá trị tiêu biểu và khả năng bảo tồn thích nghi cho định hướng phát triển đô thị sáng tạo.

Jardin Botanique de Saigon (Thảo Cầm Viên) – công viên lâu đời nhất tại TP.HCM, được thành lập năm 1864, mang đậm dấu ấn của quy hoạch thuộc địa và di sản thực vật học Đông Dương. Ảnh chụp năm 1922. Nguồn: Archives Nationales d’Outre-Mer – France

Thảo Cầm Viên Sài Gòn (Vườn Bách Thảo - Jardin Botanique), được thành lập từ năm 1864, không chỉ là cơ sở nghiên cứu thực vật đầu tiên tại Đông Dương, mà còn là một công viên công cộng với phong cách công viên cảnh quan (parc paysager) có bố cục kiểu Pháp, mang nhiều giá trị kiến trúc cảnh quan - sinh thái - giáo dục - lịch sử. Tuy nhiên, hiện nay vai trò này dường như không nổi bật bằng mục tiêu thương mại và giải trí.

Một góc Jardin de la Ville (Công viên Tao Đàn) một di sản cảnh quan quan trọng của Sài Gòn – TP. Hồ Chí Minh Nguồn: Archives Nationales d’Outre-Mer – France

Công viên Tao Đàn (Parc Maurice Long - Jardin de la Ville  - "lá phổi xanh” lớn nhất trung tâm thành phố - từng là nơi tổ chức triển lãm, thể thao và lễ hội từ thời Pháp đến nay. Nhưng các công trình xây dựng, các dự án hạ tầng đã và đang khiến không gian công viên bị xâm thực đáng kể, trong khi ký ức lịch sử dần phai nhạt, các giá trị độc đáo của công viên không được diễn giải hoặc nhấn mạnh.

Quảng trường de Pigneau de Béhaine 1903 (Quảng trường Công xã Paris – không gian giao thoa giữa tôn giáo, quyền lực và ký ức đô thị). Nguồn: Archives Nationales d’Outre Mer – France

Quảng trường Công xã Paris (Square de Pigneau de Béhaine), nằm trước Nhà thờ Đức Bà và Bưu điện Trung tâm, mang biểu tượng tôn giáo - văn hóa - quyền lực thuộc địa như một viên ngọc xanh trang sức cho cả một không gian đô thị đăng đối đặc trưng kiểu Pháp. Nhưng ngày nay, không gian này chỉ được xem như một điểm dừng chân du lịch và giao thông, thiếu vắng các thông tin về giá trị lịch sử và cấu trúc di sản cảnh quan.

Hướng đến đô thị sáng tạo: Cần gì cho các công viên di sản?

Nghiên cứu đề xuất một chiến lược bảo tồn thích nghi, bao gồm các giải pháp cụ thể sau:

Tái định vị nhận thức: Không nhìn công viên lịch sử như những mảng xanh đơn lẻ, mà như một phần của bản sắc đô thị. Việc định danh pháp lý các công viên này là "di sản cảnh quan" là bước đi đầu tiên.

Thiết kế diễn giải cảnh quan: Cần có hệ thống biển báo, bản đồ tương tác, tuyến tham quan theo chủ đề (cây cối, kiến trúc, ký ức đô thị...), giúp người dân và du khách hiểu được bề sâu lịch sử của không gian.

Thảo Cầm Viên Sài Gòn cần được bảo tồn và phát triển như một di sản đô thị. Ảnh chụp ngày 12.7.2025. Ảnh: Trà My

Tái sử dụng mềm: Biến công viên thành sân chơi sáng tạo qua các sự kiện như hội chợ thủ công, chiếu phim ngoài trời, lớp học sinh thái. Điều này không phá vỡ cấu trúc gốc mà còn kích hoạt sức sống đô thị.

Ứng dụng công nghệ số: Công nghệ thực tế tăng cường (AR), thực tế ảo (VR) và trí tuệ nhân tạo (AI) có thể giúp tái hiện cảnh quan xưa, gợi lại ký ức, hoặc cá nhân hóa trải nghiệm tham quan.

Quản lý liên ngành và cộng đồng hóa: Mô hình đồng quản lý giữa chính quyền - chuyên gia - cộng đồng, có sự tham gia thiết kế, vận hành và giám sát từ cư dân, là yếu tố cốt lõi để đảm bảo tính bền vững.

Để hiện thực hóa các chiến lược đã đề xuất, TP.HCM cần xây dựng một khung chính sách đồng bộ và linh hoạt. Trước hết, việc phân loại rõ các công viên di sản và tích hợp chúng vào bản đồ quy hoạch cảnh quan đô thị sẽ giúp nâng tầm nhận diện và bảo vệ giá trị lịch sử. Đồng thời, cần ban hành hướng dẫn thiết kế cải tạo mềm, kết hợp các quy chuẩn bảo tồn với khuyến khích sáng tạo trong diễn giải lịch sử.

Việc thúc đẩy chuyển đổi số cũng đóng vai trò thiết yếu, thông qua xây dựng nền tảng dữ liệu mở về công viên lịch sử, có thể tích hợp với các ứng dụng du lịch thông minh để mở rộng tiếp cận cộng đồng.

Cuối cùng, chính sách cần đi kèm các cơ chế hỗ trợ tài chính và khuyến khích sáng tạo văn hóa, thông qua việc hình thành các quỹ dành cho nghệ sĩ, dự án cộng đồng hoặc các startup công nghệ chuyên về bảo tồn và phát huy di sản cảnh quan.

Công viên Tao Đàn là "lá phổi xanh” lớn nhất trung tâm thành phố. Ảnh chụp ngày 9.8.2025. Ảnh: Trà My

Không gian công cộng lịch sử như Công viên Tao Đàn đang bị ảnh hưởng do các dự án hạ tầng, đặt ra thách thức lớn trong bảo tồn cảnh quan đô thị. Trong ảnh là vị trí thi công Tuyến métro số 2 nằm ở Công viên Tao Đàn phía đường Cách mạng tháng Tám. Nguồn: VOV

Từ ký ức xanh đến tương lai sáng tạo

Các công viên thời Pháp thuộc không chỉ là mảnh ký ức còn sót lại của một đô thị thuộc địa, mà còn là chất liệu quý cho tương lai đô thị sáng tạo. Nếu biết tái sử dụng và tái diễn giải, những di sản tưởng chừng bị lãng quên có thể trở thành nền tảng cho những hình thức sống mới, sáng tạo mới, và bản sắc mới của TP.HCM.

Trong dòng chảy chuyển đổi đô thị ngày nay, điều quan trọng không phải là xây thêm bao nhiêu công trình mới, mà là ta giữ lại và làm mới được gì từ quá khứ - nơi ký ức, thiên nhiên và con người đã từng hài hòa.

Trong bối cảnh TP.HCM đang chuyển mình trở thành đô thị sáng tạo, việc tái khám phá và tái định vị các công viên - quảng trường di sản không chỉ là một hành động bảo tồn ký ức, mà còn là bước chiến lược để thiết kế lại đời sống đô thị theo hướng bền vững, khai phóng và bản sắc.

Cây di sản trong Thảo Cầm Viên Sài Gòn. Ảnh chụp ngày 12.7.2025. Ảnh: Trà My

Di tích lịch sử Quán Nhan Hương trong Thảo Cầm Viên. Ảnh chụp ngày 12.7.2025. Ảnh: Trà My

Tạo ra hình thức sống mới - "Sống trong di sản": Di sản cảnh quan không phải là những bảo tàng ngoài trời bất động. Khi được tích hợp các hoạt động cộng đồng, công nghệ số và nghệ thuật đương đại, những công viên lịch sử sẽ trở thành không gian sống động, nơi cư dân vừa nghỉ ngơi - vừa tương tác - vừa học hỏi. Những lớp học ngoài trời trong Thảo Cầm Viên, những buổi chiếu phim tại Tao Đàn hay tour diễn giải ký ức ở Quảng trường Công xã Paris là các hình thức sống mới, không bị đóng khung trong "tòa nhà" hay "công sở", mà diễn ra giữa một không gian mang giá trị lịch sử - sinh thái - văn hóa.

Nuôi dưỡng sáng tạo:  Không gian thử nghiệm văn hóa công viên di sản cũng có thể trở thành phòng thí nghiệm sáng tạo - nơi diễn ra các hoạt động nghệ thuật cộng đồng, festival di sản, sắp đặt đương đại, các workshop về kiến trúc xanh, công nghệ di sản... Khi đó, không gian công cộng không còn chỉ là chỗ "đi dạo", mà trở thành nơi “sản xuất” tri thức, sản sinh trải nghiệm và nuôi dưỡng sáng tạo. Điều này hoàn toàn phù hợp với tinh thần của đô thị sáng tạo: không chỉ tập trung vào công nghệ cao mà còn phát triển từ nền tảng văn hóa và cộng đồng địa phương.

Quảng trường de Pigneau de Béhaine (1903), nay là Quảng trường Công xã Paris hiện đang thiếu vắng các công cụ diễn giải giá trị di sản. Nguồn: Tác giả

Quảng trường Công xã Paris ngày nay chỉ được xem như một điểm dừng chân du lịch và giao thông, thiếu vắng các thông tin về giá trị lịch sử và cấu trúc di sản cảnh quan. Ảnh: Trà My

Làm mới bản sắc đô thị: Từ ký ức đến biểu tượng mới các công viên Pháp thuộc là nơi tích tụ ký ức đô thị theo chiều sâu thời gian. Khi được diễn giải bằng ngôn ngữ hiện đại - qua thiết kế cảnh quan, công nghệ AR/VR, nghệ thuật thị giác - những không gian này vừa giữ được chiều sâu lịch sử, vừa trở thành biểu tượng mới. Đó là cách TP.HCM có thể khác biệt hóa bản sắc so với các siêu đô thị khác đang đô thị hóa nhanh chóng nhưng thiếu căn tính.

Hỗ trợ phát triển kinh tế sáng tạo và du lịch văn hóa: Trong chiến lược phát triển kinh tế sáng tạo, yếu tố không gian sáng tạo và di sản là hai trụ cột quan trọng. Các công viên - quảng trường có thể đóng vai trò như "cụm không gian sáng tạo ngoài trời", kết nối với các ngành công nghiệp văn hóa: thiết kế, du lịch, thủ công, ẩm thực bản địa... Đây là cách TP.HCM biến vốn di sản thành tài sản phát triển, thay vì chỉ là đối tượng bảo tồn tĩnh.

*   *   *

Như vậy, di sản không chỉ thuộc về quá khứ, mà là nền tảng để định hình tương lai. Với tầm nhìn đô thị sáng tạo, TP.HCM cần chuyển đổi tư duy xem những công viên, quảng trường lịch sử là những di sản cảnh quan cần có những chính sách bảo tồn di sản thích ứng, có tính động, từ công năng đơn điệu sang phát triển sinh động. Khi đó, những giá trị di sản cảnh quan của các công viên, quảng trường lịch sử tưởng như chỉ còn là ký ức sẽ trở thành điểm khởi đầu của những cách sống mới, sáng tạo mới - mang bản sắc của chính thành phố này.

TS-KTS. Hoàng Anh Tú (Trường Đại học Kiến trúc TP.HCM)