Kinh tế “3H” và đô thị tích hợp

Khi tuyến đường sắt Cát Linh - Hà Đông khởi công năm 2011, có vị lãnh đạo Hà Nội từng hình dung cảnh người dân “đi bộ ra ga, đi làm đúng giờ, không lo tắc đường hay mưa nắng”. Nhưng giả định ấy dường như chỉ đúng với H3 - nhóm làm công ăn lương, có lịch trình di chuyển cố định và sống tại chung cư mà chưa tính đến hàng triệu người vận hành theo lối khác. Dưới đây là phân loại sơ bộ. 

Kinh tế Hộ (H1): Nhịp đập của phố phường

Đô thị là một thực thể kinh tế cần được phân tích qua các đơn vị kinh tế cơ bản. Kinh tế hộ gia đình là mô hình kinh tế nhỏ, cổ xưa nhất chỉ bao gồm các thành viên gia đình hạt nhân (2 - 3 thế hệ) thường gồm ông bà, bố mẹ và con cái, sống cùng nhau và làm việc chung, chủ hộ quyết định phương án kinh doanh, vốn, tài sản chủ yếu của gia đình, ít thuê, vay ngoài (xin không nhầm H1 với doanh nghiệp nhỏ và vừa do H1 thuộc khu vực kinh tế phi chính thức hoặc bán chính thức, đăng ký tùy chọn theo Nghị định 01/2021/NĐ-CP, thường nộp thuế khoán…).

Không gian điển hình của H1 ở đô thị thường là nhà ống, hẹp ngang 3 - 5m, dài sâu 20 - 50m, một loại không gian tích hợp. Ví dụ một gia đình ở phố Huế (Hà Nội) lấy tầng trệt làm quán cà phê, lao động là các thành viên trong gia đình. Hoặc ở phố Hàng Đào (Hà Nội), nhiều hộ H1 dùng nhà ống để bán vải, không gian cắt may ở tầng lửng. Đại khái chúng gồm những không gian sản xuất, kinh doanh nhỏ lẻ, phục vụ nhu cầu dân quanh vùng kiêm không gian cư trú cho vài ba thế hệ.

Nhà ống san sát lập nên  phố Mã Mây (Hà Nội).

Đương nhiên sẽ có vô số biến thể nhưng tựu trung nhà ống là không gian tích hợp duy trì tính liên tục của mô hình “tiểu nông - tiểu thương - tiểu chủ”, ở gắn với sản xuất, buôn bán. Có ý kiến rằng đó là “hình thái kinh tế hộ đô thị bán truyền thống”. Gọi cách nào thì “nhà mặt phố như bố làm to” vẫn bền bỉ giữ được giá trị tài sản có diện tích trung bình 50 - 100m² phù hợp cho các hoạt động nhỏ lẻ. 

Nhà ống tập trung san sát, đậm đặc tạo nên hệ thống phố nghề, phố thương mại hoặc trộn lẫn với nhiều ngôi nhà đã trở thành di sản kiến trúc. Chúng cũng đồng thời lập nên cấu trúc “kinh tế thị trường địa phương của tiểu chủ đô thị” của Hà Nội, TP.HCM, Hải Phòng…

Cả nước có gần 5,5 triệu hộ kinh doanh ⁽¹⁾, theo một ước tính khả thi ⁽²⁾ Hà Nội có 300.000 - 320.000 hộ kinh doanh có đăng ký và 100.000 - 150.000 không đăng ký; TP.HCM có 450.000 - 500.000 hộ đăng ký và 150.000 - 200.000 hộ không đăng ký. Các hộ kinh doanh ước tính đóng góp 15 - 20% GRDP (Gross Regional Domestic Product - tổng sản phẩm trên địa bàn) của Hà Nội, TP.HCM và tạo việc làm cho hàng triệu người. 

Kinh tế Họ (H2): Linh hồn của làng nghề

Ở Việt Nam mô hình kinh tế thị tộc thường được hình thành từ các làng nghề truyền thống, hiếm áp dụng cho các làng làm nông nghiệp. Quy mô H2 bao gồm không chỉ gia đình hạt nhân mà còn các thành viên họ hàng mở rộng như cô dì, chú bác, cháu chắt nội ngoại. 

Ví dụ ở làng gốm Bát Tràng (Hà Nội) các hộ gia đình liên kết qua mối quan hệ huyết thống để sản xuất và phân phối gốm sứ, với lao động từ cả gia đình hạt nhân và họ hàng mở rộng. Hay làng nghề dệt lụa Vạn Phúc (Hà Nội), các hộ gia đình có thể trước hết thuê lao động từ họ hàng gần, xa để vận hành khung dệt hoặc phân phối sản phẩm. H2 có nguồn vốn dựa trên quan hệ huyết thống; quy mô sản xuất, phạm vi thị trường, mạng lưới quan hệ rộng hơn H1 và khả năng chuyển đổi công nghệ cũng nhanh hơn. 

Nghệ nhân làng Bát Tràng (Hà Nội).

Tất nhiên quy mô sản xuất lớn đòi hỏi không gian sản xuất phải tách biệt với nơi ở, là các xưởng sản xuất tập trung; kho bãi ở làng nghề và quy trình sản xuất, kinh doanh của mỗi loại nghề nghiệp sẽ quyết định cấu trúc không gian của mỗi làng nghề. Ví dụ các hộ ở Bát Tràng có lò nung trong sân nhà hoặc xưởng tập trung, kết hợp với kho chứa, cửa hàng... Nhưng nơi cư trú và sản xuất của H2 vẫn không thể tách xa vì mô hình này dựa trên mạng lưới thị trường và quan hệ huyết thống (đặc điểm quan trọng của tổ chức làng nghề) để bảo vệ bí quyết nghề và chia sẻ nguồn lực. Điều này thường dẫn đến sự tập trung thành cụm kinh tế, là khác biệt quan trọng so với H1 xuất hiện rải rác khắp thành phố. 

Những vùng đất nhiều làng nghề thường có lịch sử cư trú lâu đời (Hà Tây cũ trước khi sáp nhập Hà Nội có hơn 1.000 làng nghề), dân cư ổn định. Hà Nội số liệu đầu 2025 có 1.350 làng nghề và làng có nghề (mở rộng định nghĩa), trong đó 313 làng nghề truyền thống được công nhận với hàng trăm ngàn hộ và ước tính phần lớn trong số đó gắn kết theo dòng họ. Giá trị sản xuất các làng nghề Hà Nội đạt trên 24.000 tỷ đồng/năm (khoảng 1 tỷ USD), doanh thu chiếm khoảng 2% GRDP của Hà Nội, tạo việc làm cho khoảng gần 1 triệu lao động ⁽³⁾. 

H2 không chỉ là một mô hình kinh tế mà còn là không gian văn hóa, nơi bảo tồn, vận hành và truyền bá di sản làng xã, cộng đồng bản địa. Trong phát triển du lịch, H2 là nguồn tài nguyên đặc sắc và bền vững.

Hàng Bát Tràng vào phố.

Kinh tế Hãng (H3): Những nhân vật của nền kinh tế hiện đại

Như đã nêu, H3 mở rộng bao gồm các tổ chức công và tư lớn (tập đoàn kinh tế, doanh nghiệp, cơ quan nhà nước, các cơ sở giáo dục, y tế, hành chính công... ) với những người hoạt động cho các tổ chức đó (các loại nhân viên kỹ thuật, kinh doanh, văn phòng, ngân hàng, quản lý, IT, marketing, công chức, viên chức nhà nước.... Xin tạm không đưa công nhân trong các khu công nghiệp và học sinh, sinh viên vào H3).

H3 gồm những người tuy rất khác nhau về nghề nghiệp, mức thu nhập, địa vị xã hội nhưng có ít nhất 3 điểm chung: 
1. Làm công ăn lương - phụ thuộc. 
2. Sơ đồ di chuyển theo tuyến cố định và dự đoán được. 
3. Kiểu cư trú: nhà ở tập thể/chung cư, dạng nhiều đơn vị ở (multi - unit housing). 

Nếu 2 điểm đầu (ăn lương và lối di chuyển) dễ nhận biết thì kiểu cư trú cần làm rõ do sự phức tạp của nó. H3 chủ yếu là người lao động nhập cư, tỷ lệ này ở Hà Nội là 40 - 50%, TP.HCM là 55 - 60% ⁽⁴⁾. Lao động H3 trẻ, phổ biến từ 20 - 34 tuổi chiếm khoảng 65,6% lao động nhập cư ⁽⁵⁾ và phân theo 3 mức thu nhập: thấp dưới 8 triệu đồng/tháng, trung bình 8 - 12 triệu đồng/tháng, cao trên 12 triệu đồng/tháng.

Ba chỉ số này phản ánh cuộc di cư để lập nghiệp trong giai đoạn dân số vàng của Việt Nam, cho thấy độ tuổi của H3 trẻ, sẵn sàng linh hoạt thay đổi nơi chốn làm việc, đồng thời cho biết vùng cư trú phổ biến của mỗi nhóm. 

Một đơn vị kinh tế hộ ở Hà Nội

Ví dụ mức dưới 8 triệu đồng/tháng chỉ có thể ở trong các nhà trọ ven đô tại các “làng phòng trọ’’ giá thuê 1 - 2,5 triệu đồng/tháng. Mức 8 - 12 triệu đồng/tháng thường chọn ở khu trọ đô thị “cải tiến” (có nhà vệ sinh riêng, wifi, bảo vệ...) và căn hộ chung cư giá rẻ hoặc nhà tái định cư (giá thuê ở 3 - 6 triệu đồng/tháng). Mức trên 12 triệu đồng/tháng có thể sống tại các chung cư tầm trung đến cao cấp, hoặc các khu đô thị mới có nhiều tiện ích (giá thuê 8 - 30 triệu đồng/tháng)...

Nhìn chung các kiểu và vùng cư trú nêu trên phản ánh nhu cầu đa dạng của H3, được định hình bởi công nghiệp hóa, đô thị hóa và khả năng tài chính của mỗi nhóm với sự phân cực giàu nghèo khá rõ nét.

Tích hợp mô hình “3H” trở thành hệ sinh thái đô thị đặc thù

Xin nói rõ mô hình kinh tế “3H” chỉ là cách tiếp cận riêng của người viết để hiểu sự phát triển đô thị Việt Nam. Mỗi mô hình không phải khung cứng mà luôn vận động, ví dụ một thành viên thuộc một dòng họ của làng nghề (H2) có thể vào phố thuê/mua nhà ống thành hộ kinh doanh (là H1, có thể giữ hoặc không giữ mối liên hệ kinh tế với H2), hay lao động ở H1, H2 chuyển đến H3 và ngược lại. Nhưng về cơ bản vẫn là 3 mô hình kinh tế và 3 mô hình cư trú khác nhau. Việc tích hợp 3 mô hình kinh tế là yếu tố then chốt để xây dựng một hệ sinh thái đô thị bền vững, đặc thù, phản ánh bản sắc Việt Nam. Những yếu tố nền đó cần được phân tích bởi các căn nguyên:

Thứ nhất, mỗi mô hình đại diện cho một tầng lớp kinh tế - xã hội với nhu cầu, không gian và cách thức vận hành riêng nhưng cùng đóng góp vào sự đa dạng kinh tế, văn hóa của đô thị. Cộng đồng H1 tạo nên các không gian thương mại linh hoạt, gần gũi. Cộng đồng H2 giúp bảo tồn không gian di sản nghề truyền thống và mạng lưới quan hệ cộng đồng. Cộng đồng H3 mang lại các không gian động lực công nghiệp hóa, các chuỗi giá trị dịch vụ và hiện đại hóa. 

Thứ hai, chính sách đô thị ở Việt Nam thường ưu tiên H3 thông qua đầu tư hạ tầng cho giao thông lớn, văn phòng, chung cư cao tầng và hỗ trợ doanh nghiệp lớn tiếp cận vốn, đất đai. Điều này có thể dẫn tới hàng loạt hệ lụy như:  

- H1 bị bỏ qua: Nhà ống và phố nghề dễ bị thay thế bởi các khu đô thị mới hoặc trung tâm thương mại. H1 thiếu hỗ trợ về vốn, công nghệ và chính sách thuế phù hợp khiến nhiều hộ khó cạnh tranh với các doanh nghiệp lớn.

- H2 đối mặt nguy cơ mai một: Làng nghề bị thu hẹp không gian do đô thị hóa. Thiếu lao động trẻ và đầu tư khiến nhiều làng nghề truyền thống như Bát Tràng, Vạn Phúc khó mở rộng quy mô hoặc tiếp cận thị trường toàn cầu.

- H3 dễ phân cực giàu nghèo: Nhóm thu nhập thấp trong H3 sống trong các khu trọ kém an toàn, xa trung tâm, trong khi nhóm thu nhập cao hưởng tiện ích hiện đại, làm sâu sắc thêm khoảng cách giàu nghèo.

Thứ ba, trong bối cảnh sáp nhập tỉnh, giảm biên chế và đô thị hóa nhanh, nhiều lao động H3 có thể chuyển sang H1 hoặc H2 để tự kinh doanh hoặc tham gia làng nghề. Nghĩa là hạ tầng của H1 và H2 có thể phải chịu thêm các sức ép mới.

Làng cơ khí Phùng Xá (Hà Nội)

Tóm lại, nếu không tích hợp cả 3 mô hình kinh tế vào quy hoạch cho hệ sinh thái đô thị, Việt Nam có thể đối mặt với sự thiếu gắn kết giữa các không gian kinh tế - cư trú, làm mất đi bản sắc địa phương, gia tăng bất bình đẳng và áp lực hạ tầng ngày càng lớn. Bỏ qua bất kỳ mô hình nào cũng sẽ dẫn đến mất cân bằng, do vậy tích hợp cả 3 mô hình là giải pháp để phát triển bền vững. 

Nhưng việc lập tức đưa ra các giải pháp tích hợp lại rất có thể vội vã, chủ quan, nên chỉ xin đưa một ví dụ điển hình về sự tích hợp 3 mô hình kinh tế trong không gian đô thị là khu Insadong ở Seoul, Hàn Quốc, như một gợi ý cần cho các nhà quản lý đô thị và những ai quan tâm: 

Insadong kết hợp hài hòa các yếu tố tương tự “3H” của Việt Nam, gồm: 

1. H1 (hộ kinh doanh cá thể): Insadong nổi tiếng với các cửa hàng nhỏ, quán trà và nhà hàng gia đình, tương tự nhà ống ở Hà Nội. Các hộ kinh doanh này sử dụng không gian tầng trệt để bán đồ thủ công, tranh truyền thống hoặc ẩm thực, trong khi tầng trên là nơi ở của gia đình. Chúng tạo nên không gian thương mại sôi động, phục vụ cả người dân địa phương và khách du lịch. 

2. H2 (kinh tế thị tộc): Nhiều cửa hàng ở Insadong được vận hành bởi các gia đình có liên kết họ hàng ở các làng nghề, đặc biệt trong lĩnh vực thủ công mỹ nghệ (như làm giấy hanji hoặc gốm). Các dòng họ này hợp tác chặt chẽ, chia sẻ nguồn lực và bí quyết nghề cho thành viên, tương tự các làng nghề Bát Tràng hay Vạn Phúc ở Việt Nam. 

3. H3 (hãng, tổ chức lớn): Gần Insadong là các khu văn phòng, ngân hàng và khách sạn, nơi tập trung lao động làm công ăn lương. Những người này thường xuyên lui tới Insadong để mua sắm hoặc trải nghiệm văn hóa, tạo sự tương tác kinh tế giữa H3 và H1/H2.

Phố cổ Insadong - Seoul, Hàn Quốc. Ảnh: CTV

Cách Insadong vận hành cho thấy sự tích hợp thành công từ các tuyến phố đi bộ và giao thông công cộng (ga tàu điện ngầm gần đó) giúp kết nối các mô hình kinh tế, trong khi chính quyền Seoul hỗ trợ H1 và H2 thông qua các chương trình quảng bá du lịch và bảo tồn văn hóa. Kết quả là một khu vực đô thị sôi động, nơi 3 mô hình kinh tế cùng tồn tại, bổ trợ lẫn nhau và tạo ra giá trị kinh tế - văn hóa cao. 

Việc tích hợp “3H” không chỉ là vấn đề kinh tế hay quy hoạch mà còn là cách để bảo vệ bản sắc đô thị Việt Nam. Một hệ sinh thái đô thị tích hợp đặc thù Việt, nơi nhà ống, làng nghề và chung cư cùng tồn tại hài hòa sẽ là nền tảng cho các thành phố Việt Nam phát triển bền vững, vừa hiện đại vừa giữ được hồn cốt truyền thống. Hành trình này đòi hỏi sự phối hợp chặt chẽ giữa chính quyền, doanh nghiệp, chuyên gia, cộng đồng và các bên liên quan đồng hành, đảm bảo không bỏ lại phía sau một mô hình nào mà tất cả cùng tạo nên một bức tranh đô thị phát triển lâu dài, sống động, đa dạng và đặc thù. 

Bài và ảnh: Hân Hương

___________________

⁽¹⁾ Tạp chí Quản lý nhà nước 29.10.2024
⁽²⁾ Tổng hợp từ nhiều nguồn 
⁽³⁾ Thời báo Tài chính Việt Nam 5.7.2024 và Lao động Thủ đô 30.1.2021
⁽⁴⁾ GSO 2023, Sở Lao động - Thương binh và Xã hội Hà Nội/ TP.HCM, UNFPA Việt Nam 2023
⁽⁵⁾ “Vấn đề chính sách cho lao động nhập cư ở Hà Nội”, tạp chí Cộng sản 2022.