Hai Bà Trưng - con đường phồn thịnh trăm năm

Hai Bà Trưng là con đường của dinh thự, công sở và tiệm buôn, đi qua những địa chỉ danh tiếng như chợ Tân Định, nhà thờ Tân Định, nghĩa trang Mạc Đĩnh Chi... Là con đường cắt ngang những phố xá cây cao bóng cả phồn hoa của đất Sài Gòn như Trần Quang Khải, Hiền Vương (nay là Võ Thị Sáu), Phan Thanh Giản (Điện Biên Phủ), Phan Đình Phùng (Nguyễn Đình Chiểu), Trần Cao Vân, Hồng Thập Tự (Nguyễn Thị Minh Khai), Thống Nhứt (Lê Duẩn), Nguyễn Du, Lê Thánh Tôn… 

Ban đầu đường mang tên Impérial, năm 1870 đổi thành Nationale, đến năm 1902 thành Paul Blanchy. Năm 1952, chính quyền Bảo Đại cắt đoạn từ đường Lê Duẩn ngày nay đến cầu Kiệu đặt tên là Trưng Nữ Vương. Năm 1955, chính quyền Sài Gòn nhập chung hai đường làm một thành Hai Bà Trưng. 

Đường của nhiều thứ ban đầu

Đường là một trong những con phố đầu tiên ở Sài Gòn. Khai sinh đặt nền móng cho đô thị Sài Gòn ngày nay không phải đô đốc hải quân Rigault de Genouilly mà chính là Jauréguiberry, người về sau được đặt tên cho đường Ngô Thời Nhiệm ngày nay. Cuối năm 1859, Rigault de Genouilly bị bệnh về Pháp nghỉ. Triều đình Pháp phái thiếu tướng hải quân Page sang thay.

Để củng cố vị trí, Page vạch ra những chiến tuyến phòng thủ chung quanh doanh trại Sài Gòn rồi cho thiết lập một giáo đường, một bệnh viện cho binh sĩ cùng với các nhà ở, nhà kho chứa dụng cụ. Tất cả nền móng phôi thai của một khu phố Âu châu đầu tiên bắt đầu được dựng lên tại Sài Gòn, ngày nay ở vào khoảng chung quanh bệnh viện Đồn Đất, theo trục đường Hai Bà Trưng, không lên quá đường Nguyễn Thị Minh Khai (xưa là Chasseloup Laubat).

Đường khi còn mang tên Paul Blanchy năm 1947, phía xa là nhà thờ Tân Định. Ảnh tư liệu

Quán Café de Paris (trong đó có câu lạc bộ thương mãi) ở tại bến sông, góc đường số 16 (nay là Đồng Khởi). Đây là một trong hai quán cà phê được xem là đầu tiên xuất hiện ở Sài Gòn. Theo tờ Courrier de Saigon ra tháng 3.1864, sứ bộ Phan Thanh Giản có ghé Sài Gòn trước khi ra Huế để trình lên vua Tự Đức kết quả chuyến đi Pháp năm 1863 trong sứ mạng thương thuyết chuộc lại 3 tỉnh miền Đông đã nhượng cho Pháp. Trong chuyến này, Phan Thanh Giản và hai vị đồng sự không có lọng che hay tiền hô hậu ủng đã tới thăm Café de Paris. Họ gặp lại một số sĩ quan Pháp, như một nghi lễ thăm viếng. Quán này còn lưu lại vết đến năm 1905 tại đường Paul Blanchy.

Nhà in đầu tiên ở Sài Gòn là Impériale lập 1862, trụ sở đặt ở góc Hai Bà Trưng - Nguyễn Du hiện nay. Tên nhà in được đặt theo tên đường lúc đó. Đến năm 1870, nhà in trở thành Imprimerie Nationale. Đến nay, bên trong nhà thờ Tân Định còn cái biển nhà in thời đó có hàng chữ “Imprimerie de Mission - 1864 - 1951”.

Ngôi dinh thự rộng rãi số 76 đường Paul Blanchy thuộc gia đình người Ấn Prouchandy ở thuộc địa thuộc Pháp Pondicherry tại Ấn Độ ngày nay. Gia đình này có liên quan đến một trong hai chủ đất nơi sau này trở thành biệt thự Villa Le Voile số 110 - 112 Võ Văn Tần. Chủ nhân tòa nhà, Leon Prouchandy đã hợp tác với người Nhật để mong được ủng hộ giành lại độc lập cho Ấn Độ và Liên đoàn Độc lập Ấn Độ (I.I.L.) được thành lập ở đây. Điều đó gây tai họa cho ông vì khi quân Nhật bị đánh bại và chiến tranh kết thúc năm 1945; cuối tháng 9 năm đó quân đội Pháp đã đến biệt thự này hạ 3 lá cờ Ấn Độ, Việt Nam và Nhật Bản đang tung bay trên nóc dinh thự. Họ bắt Léon Prouchandy lúc đó mới 45 tuổi.

Khoảng 3 tháng sau, Léon Prouchandy trở về nhà nhưng bị mất trí nhớ, có vẻ như đã bị tra tấn. Ông không bao giờ biết rằng mình đã hy sinh tính mạng và tương lai vì nền độc lập của đất nước. Bác sĩ người Pháp hàng đầu của Sài Gòn - Le Vilain đã cố gắng chữa trị cho ông nhưng vô ích. 

Cơ sở sản xuất thuốc phiện của Pháp trước 1945. Ảnh: LIFE

Cho tới năm 1944, phía gần nhà thương Đồn Đất người ta còn nghe một mùi khó chịu là mùi trái thẩu để làm á phiện ở cơ sở nấu á phiện số 74 Rue Paul Blanchy, nay là nhà hàng The Refinery. Năm 1946, Pháp trở lại, tái lập các cơ sở ở thuộc địa nhưng quy định của Liên Hợp Quốc lúc đó cấm chính phủ các nước mở cơ sở á phiện. 

Những địa chỉ nổi bật

Không thể kể hết những địa chỉ nổi tiếng trên đường này qua các thời kỳ.

Những năm 1930, ở số 11-13-15 là tiệm bán đồ Bắc của ông Phùng Đức Vương (ngang cửa hãng nước đá BGI). Tiệm bán ròng đồ kỹ nghệ Bắc kỳ như đồ thêu, đồ đồng tam khí, đồ thau và tủ ghế chạm, cẩn làm toàn bằng cây trắc. 

Nhà số 75 Hai Bà Trưng là tòa nhà 8 tầng được thiết kế bởi kiến trúc sư Vũ Bá Đính vào cuối những năm 1960, được tác giả Mel Schenck đánh giá là “kết cấu tuyệt vời, nhìn từ dưới lên trên”.

Có khá nhiều địa chỉ ngoại giao nổi tiếng trên đường này. Trước 1975 là Đại sứ quán Pháp, hiện nay là Lãnh sự quán Pháp mà cổng chính nằm bên đường Hồng Thập Tự. Trước năm 1975, số 175 là Đại sứ quán Trung Hoa Dân Quốc với kiến trúc cổ Trung Hoa khá đẹp với nhiều màu sắc, hiện là Lãnh sự quán Trung Quốc. Theo một nhà văn hải ngoại, trước khi thành cơ sở ngoại giao, nơi đây là trường trung học tư thục Đông Tây Học Đường với giáo sư Nguyễn Khánh Nhuần là hiệu trưởng. Ông Nhuần học trường sư phạm để dạy cho học sinh Pháp sinh sống ở Việt Nam phát âm chuẩn giọng Parisienne. Về sau nơi này được bán cho Đài Loan làm tòa đại sứ.

Tiệm quán còn nhiều địa chỉ nay đã mất nhưng vẫn đậm trong trí nhớ người Sài Gòn: tiệm giày Trinh Shoes với các kiểu giày thời thượng đóng theo ý khách hàng, nhà hàng máy lạnh Cheong Nam, lò bánh mì Poitou, cà phê Quán Trúc, vũ trường Mỹ Phụng, nhà kính thuốc Kính Tiên, câu lạc bộ Quần vợt Đô Thành với trận chung kết vô địch đơn nam giữa hai danh thủ Võ Văn Bảy và Võ Văn Thành, tiệm phở An Lợi, hãng bia BGI lớn nhứt tại Việt Nam trước đây, thư viện Hoa Kỳ, bảo sanh viện Lương Kim Vi, Tổng cục Điện lực Saigon… Một số cơ quan của chính quyền Việt Nam Cộng hòa như Tổng nha Điền địa, mặt sau của Tổng nha Bưu điện, các cơ sở của Bộ Giáo dục...

Tờ giới thiệu Thư viện Hoa Kỳ ở số 82 Hai Bà Trưng trên báo xuân Tin Điển 1957.

Từ năm 1966, tại số nhà 102/8 đường Hai Bà Trưng, khu vực Tân Định mở ra một lớp dạy nhạc khá nổi tiếng, đó là lớp nhạc Lê Minh Bằng của 3 nhạc sĩ Lê Dinh, Minh Kỳ và Anh Bằng. Trong một bài viết, nhạc sĩ Lê Dinh kể thời gian 1966 - 1975, nhóm nhạc của 3 ông vừa dạy học trò vừa cố vấn cho giám đốc hãng đĩa hát Asia - Sóng Nhạc chọn bài để thu thanh, xuất bản và phụ trách phần phụ diễn ca nhạc cho chương trình tuyển lựa ca sĩ hàng tuần ở rạp Quốc Thanh. Những học viên xuất thân từ đây thành danh có Kim Loan, đôi song ca Mạnh Quỳnh - Giáng Thu, Trang Mỹ Dung...

Tuy là con đường đông đúc xe cộ khác với những con đường lá me bay êm đềm, đường này đóng góp một quán cà phê gây thương nhớ cho lứa thanh niên trưởng thành trước năm 1975. Theo nhà văn Nguyễn Đông Thức: “Không biết có bạn nào biết quán Thu Hương trên đường Hai Bà Trưng gần ngã tư Hiền Vương (nay là Võ Thị Sáu), giới sinh viên học sinh hay ngồi? Có thời gian ngày nào tôi cũng ngồi đây”.

Ông kể chi tiết: “Công thức làm quán cà phê như ở Thu Hương khá đơn giản: phải có một cô cashier (ngồi quầy) có vẻ đẹp hơi liêu trai, tóc dài, mình dây, bận áo dài, trên bàn để một cây đèn vàng có cái chụp màu trắng… Cô chỉ cần ngồi thôi, đầu hơi cúi xuống, là đủ cho các anh khách ngắm và mơ bao chuyện, từ đàng hoàng cho tới bậy bạ. Lẽ dĩ nhiên phải có một chiếc Akai và vài cuốn băng nhạc thời thượng”. 

Một tác giả khác mô tả vẻ đặc biệt của chủ quán ở đây: “Ông hãnh diện với tên tuổi của Thu Hương và muốn bảo vệ nó. Bạn là khách uống cà phê phải không? Xin cứ ngồi yên đó, việc của bạn là uống vậy thì đừng táy máy đụng vào làm hư cà phê của tôi. Cà phê được bưng tới, ông chủ sẽ ngồi đâu đó quan sát và chờ. Yên tâm đi, đừng nôn nóng gì cả, bạn sẽ có cà phê ngon để uống mà. Ông chủ sẽ xuất hiện đúng lúc cạn phin, sẽ bỏ đường cho bạn, khuấy đều cho bạn và sẽ lịch sự “xin mời” khi mọi việc hoàn tất.

Ly cà phê như vậy mới là cà phê Thu Hương, đó là cung cách của Thu Hương, đặc điểm của Thu Hương. Nhiều người mới đến lần đầu không biết, cà phê bưng tới là tự lo liệu cho mình đều bị chỉnh ngay: “Ông nôn nóng mở phin lỏng như vậy nước chảy ào ào còn gì là Thu Hương!”, “Ông bỏ đường ngọt như ăn chè vậy còn gì là Thu Hương!”, “Ông khuấy cốp cốp kiểu đó cà phê sẽ chua lét là ông giết Thu Hương rồi!”. 

Khách đến Thu Hương thời đó đậm chất Sài Gòn thời chiến khi triết lý hiện sinh tràn vào: “Dù từ đâu họ đều có điểm giống nhau là tất cả đều trẻ và đều có vẻ “chữ nghĩa” lắm, “ông” nào “bà” nào cũng tha tập cours oằn tay, cộng với nào là Hố thẳm tư tưởng của Phạm Công Thiện; Cho cây rừng còn xanh lá của Nguyễn Ngọc Lan; Nói với tuổi hai mươi của Nhất Hạnh...” (Sài Gòn, quán cà phê và tuổi lang thang - Nguyễn Mạnh An Dân).

Tờ giới thiệu tiệm bán đồ trang trí nội thất Baudry & Pierre - 131 đường Paul Blanchy.

Chạy về hướng sông Sài Gòn, kế bên ngã tư Hai Bà Trưng - Trần Cao Vân có một chung cư cũ kỹ mang tên building Cửu Long số 128 Hai Bà Trưng, là một trong hai chung cư nổi tiếng cùng với chung cư Everest trên đường Ypres, nay là Nguyễn Văn Tráng. Chung cư này khoảng 2017 đã được đập ra để xây mới. Nhớ thập niên 1980, đi ngang tòa nhà đã thấy phủ một màu xám nâu cũ kỹ.

Theo nhà văn Hoàng Hải Thủy, những năm 1960 nhiều văn nghệ sĩ độc thân sống ở đây như Thanh Nam, Thái Thủy, Hoàng Thư, Minh Ðăng Khánh… Chung cư được quân đội Pháp xây khoảng năm 1948, làm nơi ở của những nữ trợ tá quân đội Pháp cho đến 1956 người Pháp rút đi. Thi sĩ Thanh Nam, năm 1978 đang sống ở Hoa Kỳ làm bài thơ có 2 câu nhắc về chung cư này mà ông gọi là “lầu hoa”:

Lầu hoa từng buổi đùa nhan sắc,
Giấc ngủ thềm sương rộn tiếng hài

Sát bên nhà thờ Tân Định sơn màu hồng, ngày nay là Trường THCS Hai Bà Trưng; trước 1975 là trường nữ trung học Thiên Phước. Trường có từ năm 1883 khi những vị nữ tu truyền giáo đến đây lập nên cô nhi viện Sainte Enfance de Tân Định. Năm 1900 mở trường mẫu giáo, năm 1920 trường tiểu học, năm 1950 trường trung học đệ nhất cấp và năm 1966 trường mang tên Tư thục trung tiểu học Thiên Phước. Năm 1971, ở đây có một cô nhi viện với 85 em, một ký túc xá với 40 nữ sinh từ các tỉnh đến học dưới sự chăm sóc của các sơ dòng Saint Paul de Chartres.

Thời điểm đó, trường có 1.600 học sinh tiểu học và 80 học sinh trung học, học chương trình Việt trừ vài lớp còn lại thuộc chương trình Pháp đang chuyển tiếp. Cơ sở được một “bà nhất” trông coi, với sự trợ giúp của 25 nữ tu. Hiệu trưởng là bà Trần Thị Phước. Giáo viên tiểu học phần đông do nữ tu của dòng đảm trách nhưng để giảng dạy nữ sinh trình độ trung học, trường phải mời thêm 38 giáo sư bên ngoài, trong số đó tất cả các nam giáo sư đều đã có vợ con và lâu năm trong nghề. Từ năm 1956 trường chọn màu hồng cho đồng phục.

Không có nhiều cây xanh trên đường này để thương nhớ. Đoạn Hai Bà Trưng giữa Điện Biên Phủ và Phan Đình Phùng trước kia hai bên lề đường trồng nhiều cây bồ hòn. Cây cao cỡ 4m, mảnh mai, cho trái như nhãn nhưng không ai hái vì “đắng như bồ hòn”.

Đoạn đường Hai Bà Trưng - Nguyễn Siêu năm 1969 phía sau Nhà hát Thành phố, với nhà hàng máy lạnh nổi tiếng Cheong Nam. Ảnh: Brian Wickham

Đi nhiều trên con đường này, cảm xúc của riêng tôi là hình ảnh một bàn bán trà Huế đặt sát vách tường gần bến Bạch Đằng thời tôi còn nhỏ được ba dừng xe cho uống, với cách rót từ cái ấm nâng cao xuống tô cho nổi chùm bọt. Là xe đạp đặt giỏ bánh mì của ông Lý Toét, năm 1987 còn bán trong hẻm trên đường này gần ngã tư Điện Biên Phủ. Ông Lý Toét hút thuốc bằng mũi phà khói ngon lành, cắt miếng chả thật to, dưa leo dày và miếng ớt cũng không nhỏ. Thỉnh thoảng, ông lại cắt một miếng chả lớn đút vào miệng anh chàng bán phụ trông rất “tình thương mến thương”. Năm 2021 dịch Covid-19, đứng mua bánh mì tiệm Như Lan, hàng mấy chục hành khất ở đâu bỗng xuất hiện xin tiền người mua bánh, tạo một cảnh tượng đáng nhớ giữa phố xá vắng tanh. 

Tuy không phải là con đường diễm tình nhưng Hai Bà Trưng với vài chục tiệm thuốc tây, nhiều hàng quán, tiệm kính thuốc, tiệm thực phẩm, hàng vải và áo dài... và những địa chỉ lớn nhỏ khác có ý nghĩa và gắn bó biết bao cho đời sống thành phố này. 

Phạm Công Luận