GS. Trịnh Xuân Thuận: “Tôi tin vào khả năng thay đổi của loài người”

GS. Trịnh Xuân Thuận. Ảnh: Gettyimages

Dù quá thông thường nhưng chúng tôi vẫn muốn hỏi ông về cảm nghĩ khi nhận Giải thưởng Phan Châu Trinh?

Tôi chân thành cảm tạ Quỹ Văn hóa Phan Châu Trinh và tôi rất hãnh diện khi được Quỹ trao cho tôi giải thưởng Vì sự nghiệp văn hóa và giáo dục. Hãnh diện vì tôi luôn đặt ngang hàng công việc phổ biến khoa học với công việc nghiên cứu, giảng dạy tại Đại học Virginia. Tôi may mắn được làm việc trong một ngành khoa học ai cũng đã có dịp chiêm ngưỡng: bầu trời, ngôi sao và vũ trụ. Chắc chắn phổ biến về vũ trụ dễ hơn là phổ biến về các môn khác như là vật lý hạt nhân chẳng hạn. Ai cũng đã chiêm ngưỡng Mặt trăng, Mặt trời và các ngôi sao nhưng rất ít người đã thấy những hạt nhân nguyên tử.

Tôi muốn viết cho “những người nghiêm túc” có ham muốn tìm hiểu về thế giới xung quanh và quan tâm tới những tiến bộ mới nhất trong nghiên cứu vũ trụ mà không cần có hành trang khoa học của một chuyên gia. Tôi cũng muốn đề cập tới những vấn đề vượt ra ngoài khuôn khổ thuần túy khoa học, nhưng không tránh khỏi được đặt ra trong tất cả các cuộc thảo luận về sự sáng tạo vũ trụ: chúng ta có mặt trên đời này là hoàn toàn ngẫu nhiên hay là tất yếu?

Trong suốt tuổi ấu thơ và thanh niên của tôi ở Sài Gòn, vào những năm 1950-1960, một trong những niềm vui lớn của tôi là được đắm mình trong một cuốn sách phổ biến khoa học thật hay. Trong những giờ phút tuyệt vời đó, tôi tạm quên đi thế giới hằng ngày, để mặc cho tác giả dẫn dắt mình vào những tình tiết kỳ lạ của vũ trụ. Cũng như đối với một cuộc điều tra của Sherlock Holmes, tôi hồi hộp theo dõi những diễn tiến của các cuộc khám phá khoa học: những dấu hiệu, những giả thuyết, những con đường lầm lạc, những ngõ cụt và những cuộc tranh luận để rồi cuối cùng đạt tới chân lý.

GS. Trịnh Xuân Thuận được chào đón tại trường PACE. Ảnh Nguyễn Á

Những cuốn sách phổ biến khoa học mà tôi đọc được ở tuổi ấu thơ, nhất là mấy cuốn của ông Albert Einstein đã nuôi dưỡng trí tưởng tượng và hình thành những suy tư của tôi. Chúng đã đóng một vai trò to lớn trong việc dẫn dắt những bước đi đầu tiên của tôi đến với khoa học. Chúng cũng kích thích trong tôi sự ham muốn được đóng vai trò tích cực trong cuộc phiêu lưu vĩ đại của khoa học. Từ đó, tôi đã không ngừng quan sát vũ trụ bằng những kính thiên văn lớn nhất trên mặt đất cũng như trong không gian. Tôi rất hãnh diện là tất cả các tác phẩm viết bằng tiếng Pháp của tôi đã được dịch ra tiếng Việt nhờ tài năng của anh Phạm Văn Thiều (giải thưởng Phan Châu Trinh 2010). Tôi sẽ rất sung sướng nếu các tác phẩm của tôi có thể góp phần nuôi dưỡng sự suy tư và làm thay đổi ít nhiều nhãn quan về vũ trụ của một số người ở Việt Nam.

Bất chấp những thăng trầm của lịch sử, Việt Nam là một đất nước luôn luôn đề cao những giá trị giáo dục và trí thức. Tôi ấp ủ hy vọng rằng các tác phẩm của tôi có thể làm nảy sinh những chí hướng khoa học của một số bạn trẻ có trí tuệ và cũng hy vọng rằng những hạt giống được gieo trong các tác phẩm đó một ngày nào đó sẽ đâm chồi nảy lộc và phát triển thành cây trái sum xuê.

Là nhà khoa học, trong các tác phẩm của mình, ông thường nhắc đến sự nhỏ bé của con người so với vũ trụ bao la. Ông nhận định gì về các thiên tai/ nhân tai mà con người đang phải gánh chịu/ trả giá: sự nóng lên của trái đất - biến đổi khí hậu, nước biển dâng cao?

Luôn luôn có quy luật và sự liên hệ trong sự vận động của thiên nhiên, vũ trụ. Con người từ đầu thế kỷ XIX với cuộc cách mạng công nghiệp đã bắt đầu có nhà xưởng, xe hơi... và rồi xảy ra hiệu ứng nhà kiếng. Trái đất nóng lên, băng tan chảy nhanh ở vùng Bắc cực, nước biển dâng lên, ngập các đảo, ngập các vùng đất gần biển. Trái đất đã thay đổi quá nhanh theo chiều hướng xấu đi trong vòng mấy trăm năm qua. Mọi người chỉ lo đến cái lợi của mình, không quan tâm đến Trái đất trong khi đây là hành tinh duy nhất có nước, có sự sống của loài người trong 8 hành tinh, điều đó đồng nghĩa với việc mọi người đang giết sự sống. Bây giờ mọi người đang gánh lấy hậu quả, lụt lội, tháng 2 vừa qua là tháng nóng nhất trong lịch sử.

GS-TS. Chu Hảo và GS-TS. Trịnh Xuân Thuận (thứ nhất và thứ hai từ trái) trong phòng thí nghiệm Đại học Khoa học tự nhiên TP.HCM. Ảnh Nguyễn Á

Tình hình hiện tại là hết sức nguy hiểm, đã đến lúc loài người buộc phải bỏ qua mọi bất đồng, mọi tranh chấp để cùng nhau thay đổi lối sống, cứu Trái đất. Phải dần thay đổi đi xe điện, chứ không phải xe chạy bằng xăng. Phải chọn nhiên liệu mặt trời, gió. Phải thay đổi lối nghĩ cũ. Phải ngưng phá rừng, giết hại chim chóc, côn trùng, thú vật.

Ông là người lạc quan hay bi quan khi nhìn thấy những tác động xấu của thiên nhiên lên đời sống con người hiện nay?

Tôi vẫn lạc quan. Tôi tin là loài người có thể thay đổi, có thể bỏ qua mọi mâu thuẫn, tranh chấp. Con người vô cùng thông minh, có thể tìm hiểu về vũ trụ, đã đến được Mặt trăng. Chỉ cần chịu sửa đổi tâm lý, tìm lấy sự trắc ẩn bên trong mình để cứu sự sống của chính mình.

GS. Trịnh Xuân Thuận ký tặng sách tại Đại học Hoa Sen TP.HCM. Ảnh Nguyễn Á

Là một người sống ở phương Tây nhưng ông quan niệm “Hạnh phúc của mình tùy thuộc vào hạnh phúc của người khác”. Nghe khá ngược với lối sống mà nhiều người Việt trẻ đang kêu gọi hiện nay: quan tâm đến chủ nghĩa cá nhân, tôn trọng cảm xúc cá nhân?

Mình không thể hạnh phúc một mình trong khi xung quanh ai cũng khổ. Mình giàu, mình sướng trong khi người xung quanh khổ, thiếu ăn thiếu mặc thì cái sự sướng đó là vô nghĩa lý. Điều đó chỉ dẫn đến sự hủy hoại. Ở phương Tây, nơi tôn sùng giá trị của cá nhân của vật chất như mọi người hình dung, bây giờ họ đã thấy vật chất không mang lại hạnh phúc, họ thấy đời mình phải có ích cho ai, có nghĩa lý với ai thì mới sung sướng. Tỷ phú mà không chia sẻ với tha nhân thì giàu có cũng chẳng để làm gì.

Trâm Anh thực hiện

CHÂN DUNG CHỦ NHÂN GIẢI PHAN CHÂU TRINH LẦN THỨ 9

Tôn vinh “Tinh hoa văn hóa Việt Nam thời hiện đại”

Học giả Nguyễn Văn Vĩnh (1882-1936) là nhà tân học, nhà báo, nhà văn, nhà phiên dịch, nhà chính trị Việt Nam. Năm 1907, ông là chủ bút của tờ báo Đăng cổ tùng báo in bằng cả hai thứ chữ Hán và quốc ngữ. Đây là tờ báo tiếng Việt đầu tiên ở phía Bắc Việt Nam. Năm 1913, ông làm chủ bút tờ tuần báoĐông Dương tạp chí. Đây là tờ báo đầu tiên ở Việt Nam quy tụ được hầu hết các nhân sĩ hàng đầu cả nho học lẫn tân học trong cơ quan biên tập, đồng thời cũng là tờ báo đầu tiên ở Việt Nam dạy người dân cách làm văn bằng chữ quốc ngữ. Năm 1919, ông mua tờ Trung Bắc tân văn và đây là tờ nhật báo đầu tiên trong lịch sử báo chí ở Việt Nam.

Giải thưởng “Vì sự nghiệp văn hóa và giáo dục”:

- GS. Pierre Darriulat vì những đóng góp quan trọng cho giáo dục đại học Việt Nam.GS. Pierre Darriulat (sinh năm 1938) là một nhà vật lý hàng đầu quốc tế, viện sĩ Viện Hàn lâm Khoa học Pháp từ năm 1986. Ông hiện đang sống tại Hà Nội và thành lập phòng thí nghiệm vật lý tia vũ trụ đầu tiên của Việt Nam cũng như đào tạo các thế hệ học trò say mê vật lý vũ trụ, và lần đầu tiên đưa vật lý thiên văn hiện đại vào giảng dạy tại Đại học Quốc gia Việt Nam.

- GS. Trịnh Xuân Thuận vì những tác phẩm phổ biến kiến thức trình độ cao đã được dịch sang tiếng Việt (Phạm Văn Thiều chuyển ngữ).

Giải thưởng “Dịch thuật”:

Dịch giả Đào Hữu Dũng (Nam Trân), đã thực hiện các dịch phẩm xuất sắc về lịch sử văn hóa Nhật Bản sang tiếng Việt. 
Dịch giả Đào Hữu Dũng sinh năm 1945, theo học Đại học Sư phạm Sài Gòn trước khi đến Nhật năm 1965. Tốt nghiệp Đại học Đông Kinh và Đại học Paris (Pantheon-Sorbonne). Tiến sĩ khoa học truyền thông. Giáo sư đại học. Hiện sống ở Tokyo. Tác phẩm dịch: Trinh tiết (dịch Akutagawa Ryunosuke) (NXB Hội Nhà Văn, 2006). Vườn cúc mùa thu (NXB Trẻ, 2007).

Giải thưởng “Nghiên cứu”:

GS-BS. Nguyễn Ngọc Lanh, vì các nghiên cứu có giá trị về Phan Châu Trinh và các trí thức cấp tiến Việt Nam từ giữa thế kỷ 18 đến giữa thế kỷ 19. Từ 1960- 2004, GS-BS. Nguyễn Ngọc Lanh làm công tác đào tạo và nghiên cứu khoa học tại Đại học Y Hà Nội.

Giải thưởng “Việt Nam học”:

GS. Peter Zinoman đã có các công trình nghiên cứu và giới thiệu văn học Việt Nam ra nước ngoài (các tác phẩm của Vũ Trọng Phụng).

Peter Zinoman sinh năm 1965 tại Thái Lan. Hiện ông là giáo sư đại học Hoa Kỳ. Thân sinh là nhà ngoại giao người Mỹ gốc Do Thái Murray Zinoman, chuyên gia về các vấn đề Đông Nam Á. Từ bé Peter Zinoman theo cha đi khắp nơi từ Lào, Malaysia đến Đài Loan - Trung Quốc.

Peter Zinoman là người phát hiện 20 tác phẩm báo chí và một truyện ngắn bị cho là thất lạc của Vũ Trọng Phụng tại Thư viện quốc gia Pháp vào năm 1999. Đó là những bài báo của Vũ Trọng Phụng được đăng rải rác trên các tờ Hải Phòng tuần báo, Tiểu thuyết Thứ bảy, Đông Dương tạp chí...

 Kỷ niệm 90 năm ngày mất của nhà văn hóa, nhà yêu nước Phan Châu Trinh (24.3.2016), Quỹ Văn hóa Phan Châu Trinh đã tổ chức lễ trao Giải Văn hóa Phan Châu Trinh lần thứ 9-2016 tại TP.HCM cho các cá nhân: dịch giả Đào Hữu Dũng; giáo sư - bác sĩ Nguyễn Ngọc Lanh; giáo sư Peter Zinoman; giáo sư Pierre Darriulat và nhà vật lý thiên văn Trịnh Xuân Thuận. Danh nhân văn hóa - học giả Nguyễn Văn Vĩnh được tôn vinh “Tinh hoa văn hóa Việt Nam thời hiện đại” (giai đoạn giữa thế kỷ XIX đến giữa thế kỷ XX).

Trong diễn văn khai mạc tại lễ trao giải năm nay, thay mặt bà Nguyễn Thị Bình - Chủ tịch Quỹ Văn hóa Phan Châu Trinh, GS-TS. Chu Hảo đã nhắc lại hình ảnh, tinh thần tiến bộ, phát triển của Phan Châu Trinh hơn trăm năm trước: “Sự kiện 100 ngàn người Sài Gòn và đoàn đại biểu của các địa phương trong toàn quốc, không phân biệt giai tầng xã hội, nghề nghiệp và tôn giáo trang nghiêm đi viếng cụ Phan Châu Trinh vào ngày 4.4.1926 không phải chỉ tỏ lòng thương tiếc một nhân cách lớn, mà quan trọng hơn là biểu hiện ý chí quật khởi của một dân tộc. Học giả Phạm Quỳnh lúc ấy đã nói: “Từ nay tên cụ sẽ ghi vào sử sách, làm tiêu biểu cho một thời kỳ đau đớn trong lịch sử nước nhà. Thời kỳ ấy là thời kỳ mà lòng ái quốc bị coi là một tội vạ, người nào nhiệt thành yêu nước là người ấy khốn khó đến thân”. Còn nhà sử học nổi tiếng người Pháp Daniel Hemery thì cho rằng: “Chính Phan Châu Trinh đã đặt ra các nan đề mà lâu dài các thế hệ người Việt Nam mãi mãi còn phải đảm nhận: Khai dân trí, chấn dân khí, hậu dân sinh”.