Dự thảo Quy hoạch Điện VIII: Vẫn chỉ tập trung vào những thuận lợi trước mắt?

Thông tin từ Bộ Công thương cho biết, dự thảo Quy hoạch Điện VIII mới đây được đưa ra trên quan điểm đảm bảo phù hợp với việc nghiên cứu, phân tích kỹ về giá điện; phù hợp với thực tiễn cân đối hợp lý về cơ cấu các nguồn điện (thủy điện, nhiệt điện, năng lượng tái tạo) và bảo đảm sự phù hợp giữa các vùng miền, tránh để lãng phí nguồn lực xã hội.

Điểm mới của dự thảo này so với bản trình tháng 3.2021 là tập trung cân bằng phụ tải nội vùng để hạn chế truyền tải từ xa, đồng thời cắt giảm tổng công suất nguồn điện trong cả hai giai đoạn của thời kỳ quy hoạch.

Tuy nhiên, dự thảo lần này tăng thêm khoảng 3.000MW điện than và giảm khoảng 8.000 MW điện tái tạo vào năm 2030 so với Dự thảo vào tháng 3.2021. Cụ thể:

Như vậy, trong 10 năm chính của quy hoạch (2021 - 2030) nhiệt điện than vẫn tiếp tục tăng mạnh, khoảng 22.000 MW từ nay tới 2030, đưa tổng công suất điện than năm 2030 lên gần gấp đôi so với mức hiện có vào năm 2020; chiếm 28,3 – 31,2% tổng công suất nguồn điện quốc gia.

Giai đoạn 2030 – 2045 điện than dự kiến tăng thêm khoảng 8.000 MW nữa (dù Dự thảo Quy hoạch Điện VIII công bố mới đây là hạn chế thêm các dự án nhiệt điện than mới).

Nhiều nhà khoa học đã cho rằng “đây là một bước lùi”. Dự thảo vẫn đặt cược vào điện than trong vòng 10 năm chính của quy hoạch (2021 - 2030), và tiếp tục kéo dài sự phát triển này sang giai đoạn 2035 - 2045. Đây là lựa chọn có thể ẩn chứa nhiều rủi ro và khó khả thi.

Thiếu vắng lộ trình điện cạnh tranh

Phân tích cho thấy, trong khi đã bị “mất” nguồn tài chính bên ngoài do Nhật Bản, Hàn Quốc và Trung Quốc đều rút lui khỏi “cuộc chơi” tài trợ cho nhiệt điện than, thì Việt Nam hiện vẫn có tới 63% số dự án nhiệt điện than đến nay chưa thu xếp được vốn:

Cùng với đó, có đến 72% dự án nhiệt điện than đã bị lùi tiến độ triển khai theo Quy hoạch Điện VII và Quy hoạch Điện VII điều chỉnh:

Nhận định 16.400 MW điện than đang ở bước đàm phán, chưa ký kết sẽ không khả thi để tiếp cận nguồn vốn, Liên minh Năng lượng bền vững Việt Nam đã kiến nghị loại bỏ 14 dự án ra khỏi Quy hoạch điện VIII.

Các phương án thay thế, theo Liên minh, bao gồm: Điện mặt trời nổi kết hợp với các nhà máy thủy điện hiện có, đẩy mạnh khai thác tiềm năng điện gió, điện mặt trời phân tán, phát triển mô hình kết hợp “lợi ích kép – dual use” điện mặt trời, điện gió với nông nghiệp, thủy sản kết hợp thực hiện các chương trình sản xuất sạch hơn, sử dụng tiết kiệm, hiệu quả các nguồn năng lượng.

Đồng thời, để tạo điều kiện khai thác hiệu quả nguồn năng lượng tái tạo, Quy hoạch Điện VIII nên đưa giải pháp khuyến khích tư nhân tham gia đầu tư lưới điện và xem xét ngay việc nghiên cứu ứng dụng giải pháp pin tích trữ không gây hại môi trường. Công nghệ lưu trữ ngày càng rẻ, cần có chính sách tạo điều kiện kết hợp với nắm bắt công nghệ tiên tiến của thế giới để bộ đôi năng lượng tái tạo và lưu trữ ở quy mô lớn, trung bình, nhỏ tham gia vận hành ngành điện trong tương lai.

Điều này cũng có nghĩa, lộ trình điện cạnh tranh trong Dự thảo cần rõ ràng hơn với cơ chế, chính sách đồng bộ. Như vậy sẽ tạo điều kiện giúp ngành công nghiệp năng lượng tái tạo non trẻ của Việt Nam phát triển, công nghệ hiện đại được áp dụng, doanh nghiệp trong nước có thể cung cấp các dịch vụ nhiều hơn từ thiết kế, xây lắp, vận chuyển, vận hành, bảo trì… có những đóng góp quan trọng vào chiến lược an ninh năng lượng quốc gia.

Nhiều nỗi lo

Tại tọa đàm góp ý cho Dự thảo Quy hoạch Điện VIII do GreenID tổ chức mới đây, TS Nguyễn Đức Tuyên – Lab100RE, Viện Điện Đại học Bách khoa Hà Nội đã cho rằng, để phát triển mạnh nguồn năng lượng tái tạo, Việt Nam cần đẩy mạnh công nghệ hiện đại như vận hành linh hoạt, dự báo công suất phát, lưới điện thông minh, phát triển nguồn điện phân tán và lưu trữ năng lượng.

Ông Nguyễn Quang Huân – Đại biểu Quốc hội khóa XV, Ủy viên Ủy ban Trung ương Mặt trận Tổ quốc Việt Nam, Chủ tịch HĐQT Công ty Halcom Việt Nam, nhận định: Dự thảo Quy hoạch điện VIII mới này là giải pháp an toàn trước mắt cho vận hành hệ thống, không phải giải pháp cho tương lai. An ninh năng lượng muốn đảm bảo được chắc chắn thì cần có sự chủ động, không thể chỉ dựa vào những cái thuận lợi trước mắt (như vận hành hệ thống thuận tiện, các nước nhập khẩu than đang có nguồn cung ứng dồi dào…) để đảm bảo an ninh lâu dài.

Dự thảo mới lần này cho thấy, trong 10 năm chính của Quy hoạch điện VIII (2021 - 2030), công suất năng lượng tái tạo được phát triển chủ yếu là phần kế thừa của công suất đã phê duyệt bổ sung vào Quy hoạch điện VII điều chỉnh, gần như không phê duyệt thêm mới trong 10 năm tới, không phát triển điện gió ngoài khơi.

Thực tế thời gian qua cũng cho thấy, hệ thống lưới điện không đáp ứng được nên nguồn năng lượng tái tạo đã bị tiết giảm công suất, dẫn tới sản lượng điện không được như khả năng phát. Quy hoạch về nguồn và lưới đã không được tính toán đúng trong giai đoạn trước đó.

Trong quá trình vận hành Trung tâm điện lực Duyên Hải (Trà Vinh), khói bụi nhà máy đã ảnh hưởng không nhỏ đến sản xuất và đời sống người dân. Trong ảnh: Bãi chứa tro xỉ nhà máy Nhiệt điện Duyên Hải. Ảnh tư liệu. Nguồn: VOV

Cho rằng việc thắt chặt năng lượng tái tạo, đặc biệt là điện mặt trời sẽ ảnh hưởng trực tiếp đến nguồn nhân lực trong ngành, ông Mai Văn Trung, Phó Chủ tịch Công Ty Nami Energy lo ngại các doanh nghiệp có nhu cầu sẽ không thể tiếp cận được nguồn điện sạch. Chưa kể, đa số các doanh nghiệp xuất khẩu đang phải đối mặt với thách thức lớn khi châu Âu và Bắc Mỹ sẽ áp trần tỷ trọng sử dụng điện sạch trong tổng điện chung để tạo ra sản phẩm xuất khẩu trong năm 2022.

Liên quan đến tiềm năng năng lượng tái tạo của Đồng bằng sông Cửu Long hiện nay vẫn chưa được tận dụng, PGS.TS Lê Anh Tuấn, nguyên Phó Viện trưởng Viện Nghiên cứu về Biến đổi Khí hậu, Đại học Cần Thơ, nhận định việc xây dựng các nhà máy điện than mới đang mâu thuẫn với Dự thảo Quy hoạch vùng Đồng bằng sông Cửu Long thời kỳ 2021 - 2030 mà Bộ Kế hoạch và Đầu tư đang xây dựng, tăng nguy cơ về ô nhiễm môi trường, gây tác động xã hội, đặc biệt tại các vùng sản xuất nông nghiệp và nuôi trồng thủy sản.

Lựa chọn nào cho Việt Nam?

Một Tuyên bố liên quan của hơn 200 nhà khoa học Việt Nam hôm 23.9 đã cho rằng, dự thảo Quy hoạch Điện VIII mới đây sẽ khiến Việt Nam dễ bị tụt hậu với sự tiến bộ khoa học công nghệ năng lượng. Bởi sự phát triển của công nghệ năng lượng đang diễn ra rất nhanh, rất cần một tầm nhìn chiến lược, khả năng dự báo và những bước đi đột phá về chính sách để đón bắt cơ hội mới.

Tuy nhiên, dự thảo Quy hoạch Điện VIII hiện tại chưa thể hiện được điều này và đang lặp lại bài học thất bại của Quy hoạch Điện VII và VII điều chỉnh khi cách đây 5 năm đã không dự báo đúng sự phát triển của năng lượng tái tạo, dẫn tới sự bị động và không đồng bộ giữa chính sách với thị trường, quy hoạch nguồn và lưới, gây ra những bất cập như hiện nay.

Bạc Liêu là nơi cánh đồng điện gió đầu tiên của Đông Nam Á được xây dựng trên thềm lục địa với 62 trụ turbine bên bờ biển. Ảnh: Vnexpress

Theo Tuyên bố này, Quy hoạch Điện VIII được phê duyệt năm nay sẽ định hình tương lai ngành năng lượng trong 10-15 năm tới. Các nhà máy điện than được quy hoạch xây dựng từ nay tới 2035 sẽ vận hành trong vòng 30 – 60 năm nữa trong khi thế giới đang đoạn tuyệt điện than và bước vào kỷ nguyên năng lượng sạch.

Một diễn tiến mới liên quan, ngày 22.9.2021, Hướng dẫn mới về Chất lượng không khí do Tổ chức Y tế thế giới (WHO) vừa công bố cũng cho thấy: việc siết chặt hơn về ngưỡng các chất ô nhiễm không khí sẽ làm tăng thêm gánh nặng bệnh tật do ô nhiễm không khí ở tất cả các quốc gia vào thời gian tới (thống kê hiện nay, 91% số ca tử vong do khu vực sinh sống có không khí bị ô nhiễm xảy ra ở các nước thu nhập thấp và thu nhập trung bình). Mà trong đó, theo WHO, một yếu tố quan trọng là việc giảm hoặc loại bỏ dần quá trình đốt nhiên liệu hóa thạch và sinh khối sẽ làm giảm phát thải khí nhà kính, giảm nhẹ biến đổi khí hậu, và giảm các chất ô nhiễm không khí gây hại cho sức khỏe.

Thế giới ngày càng thoái trào với nhiên liệu hóa thạch. Đặc biệt khi Trung Quốc vừa tuyên bố cam kết trước Đại hội đồng Liên Hợp Quốc rằng sẽ không xây dựng các dự án nhiệt điện than mới ở nước ngoài, và theo hướng phát triển năng lượng tái tạo vượt bậc, là kết quả của một lộ trình đã được chuẩn bị bài bản từ những năm trước, thì Việt Nam dường như vẫn đang bị rơi vào thế mắc kẹt hơn với Dự thảo Quy hoạch Điện VIII đã nhiều lần bị trễ hẹn.

Lựa chọn bước đi an toàn ngắn hạn hay đột phá, sẽ phụ thuộc rất nhiều vào sự mở cửa cho các chính sách trong ngành đã được giới khoa học lên tiếng nhiều năm nay.

Lê Quỳnh